W tym artykule
Plemiona Surma to zbiorcza nazwa trzech grup etnicznych zamieszkujących południowo-zachodnią Etiopię, w regionie graniczącym z Sudanem Południowym. Te trzy grupy – Chai, Timaga i Baale – mimo pewnych różnic językowych, łączą liczne podobieństwa kulturowe, ekonomiczne i terytorialne. Suri posługują się językami z rodziny nilo-saharyjskiej, podobnie jak sąsiednie ludy Mun, Majang i Me’en.
Według danych z etiopskiego spisu ludności z 2007 roku, Suri stanowią odrębną grupę etniczną, odróżnianą od Mursi i Me’en. Niektórzy badacze używają zamiennie określeń „Surma” i „Suri”, choć nie ma w tej kwestii pełnej zgodności. Populacja plemion Surma w 1998 roku wynosiła około 20 600 osób, a w 2016 roku wzrosła do około 32 000.
Dolina rzeki Omo
Suri zamieszkują region znany jako Suri Woreda, znajdujący się w strefie Omo w regionie Narodów, Narodowości i Ludów Południa (SNNPR). Obszar ten charakteryzuje się żyzną glebą i bliskością granicy z Sudanem Południowym, skąd według niektórych badaczy Suri pierwotnie przybyli. Dolina Omo, w której żyją Suri, jest jednym z najbardziej zróżnicowanych etnicznie regionów Afryki, co przyczyniło się do zachowania wielu unikalnych tradycji i zwyczajów.
Historia Suri jest ściśle związana z historią regionu Omo. Przez wieki żyli oni w względnej izolacji, co pozwoliło na zachowanie ich tradycyjnego stylu życia. Jednak w ostatnich dekadach region ten stał się przedmiotem zainteresowania zarówno władz etiopskich, jak i zagranicznych inwestorów, co stawia przed Suri nowe wyzwania.
Półkoczowniczy tryb życia
Suri prowadzą półkoczowniczy tryb życia, łącząc pasterstwo z uprawą roli. Hodowla bydła i kóz stanowi podstawę ich gospodarki i systemu społecznego. Przeciętny żonaty mężczyzna posiada od 30 do 40 krów, które są traktowane nie tylko jako źródło utrzymania, ale także jako symbol statusu i prestiżu.
Bydło odgrywa kluczową rolę w kulturze Suri. Każdy młody mężczyzna ma swoje „ulubione imię bydła”, którym jest nazywany przez przyjaciół. Krowy są niezbędne do zawarcia małżeństwa – stanowią posag przekazywany rodzinie panny młodej. Suri są gotowi ryzykować życie, by chronić swoje stada, co podkreśla ogromne znaczenie bydła w ich kulturze.
W zakresie rolnictwa Suri uprawiają głównie sorgo, kukurydzę, maniok, kapustę, fasolę i bataty. Dodatkowo zajmują się zbieraniem miodu, uprawą tytoniu oraz płukaniem złota w okolicznych strumieniach. W ostatnich latach rozwinęła się także produkcja i sprzedaż lokalnego piwa zwanego „gèso”.
Gospodarka Suri, choć wciąż w dużej mierze tradycyjna, podlega powolnym zmianom. Oprócz hodowli i rolnictwa, Suri coraz częściej angażują się w handel. Sprzedają złoto wydobyte z okolicznych strumieni, a także lokalne piwo. Dawniej kobiety Suri zajmowały się również wyrobem glinianych garnków, jednak to zajęcie straciło na znaczeniu w ostatnich dekadach.
Tradycje i ceremonie plemienne
Kultura Suri jest niezwykle bogata w tradycje i zwyczaje, które przyciągają uwagę badaczy i turystów z całego świata. Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów jest ozdabianie ciała.
Płytki wargowe
Kobiety Suri noszą słynne płytki wargowe, wkładane w przekłutą dolną wargę. Proces ten rozpoczyna się w okresie dojrzewania, kiedy młodym dziewczętom usuwa się dolne zęby, aby zrobić miejsce na płytkę. Wielkość płytki tradycyjnie wpływała na „wartość” kobiety przy zawieraniu małżeństwa, choć współcześnie zwyczaj ten powoli zanika.
Pochodzenie tego zwyczaju nie jest do końca jasne. Niektórzy badacze sugerują, że mógł on powstać jako sposób na uczynienie kobiet mniej atrakcyjnymi dla handlarzy niewolników. Inne teorie wiążą go z kultem płodności lub po prostu z lokalnym pojęciem piękna. Niezależnie od pochodzenia, zwyczaj ten stał się jednym z najbardziej rozpoznawalnych elementów kultury Suri.
Skaryfikacja
Zarówno kobiety, jak i mężczyźni poddają się rytualnym nacięciom skóry, tworząc ozdobne blizny. U kobiet mają one charakter dekoracyjny, natomiast u mężczyzn często symbolizują dokonania wojenne lub inne ważne wydarzenia życiowe. Proces skaryfikacji jest bolesny i może trwać latami, gdyż wzory są stopniowo rozbudowywane.
Malowanie ciała: Podczas ważnych uroczystości Suri malują swoje ciała i twarze przy użyciu naturalnych barwników, tworząc fantazyjne wzory. Farby powstają z mieszanki roślin, rozdrobnionych kamieni i wody. Malowanie ciała nie jest tylko formą dekoracji, ale także sposobem komunikacji i wyrażania emocji.
Walki na kije „Donga”
Jednym z najbardziej spektakularnych i kontrowersyjnych zwyczajów Suri są ceremonialne walki na kije, zwane „Donga” lub „Sagine”. To brutalne starcia młodych, nieżonatych mężczyzn, które łączą w sobie elementy sportu, rytuału inicjacyjnego i obrzędu matrymonialnego.
Walki odbywają się zazwyczaj między dwiema wioskami w czasie żniw, przyciągając liczną widownię. Każda „drużyna” składa się z 20 do 30 nieżonatych mężczyzn, którzy mają nadzieję zyskać szacunek swoich rodzin i społeczności. Młodym wojownikom towarzyszą grupy niezamężnych kobiet pełniących rolę „cheerleaderek”.
Zasady Dongi są proste, ale brutalne. Walczący używają długich, twardych kijów, którymi uderzają przeciwnika. Walka trwa do momentu, gdy jeden z uczestników upadnie na ziemię lub się podda. Zwycięzca ma prawo wybrać jedną z dziewcząt z przeciwnej wioski, co czyni Dongę swego rodzaju rytuałem matrymonialnym.
Mimo ryzyka poważnych obrażeń, a nawet śmierci, tradycja ta jest wciąż żywa, choć oficjalnie zakazana przez etiopskie prawo od 2010 roku. Walki są nadzorowane przez sędziów, którzy dbają o przestrzeganie zasad, jednak brutalna natura tego zwyczaju budzi kontrowersje.
Struktura społeczna plemion Surma
Społeczeństwo Suri jest patriarchalne, ale kobiety odgrywają istotną rolę w życiu codziennym. To one zarządzają gospodarstwami domowymi, zajmują się uprawą roli i wychowaniem dzieci. Mają również prawo do samodzielnego dysponowania zyskami ze swojej pracy.
Mężczyźni natomiast odpowiadają za hodowlę bydła i obronę społeczności. Istnieją męskie grupy wiekowe, z których najważniejsze to:
- Tegay – młodzi, nieżonaci mężczyźni, odpowiedzialni głównie za wypas i ochronę bydła.
- Rora – dominująca grupa wiekowa, podejmująca kluczowe decyzje dla społeczności. Wstęp do tej grupy uzyskuje się poprzez rytuał inicjacyjny, odbywający się co 20-30 lat.
Proces inicjacji do grupy Rora jest długi i wymagający. Młodzi mężczyźni są poddawani różnym próbom, w tym okresowemu głodzeniu i chłoście. Te brutalne praktyki mają na celu sprawdzenie wytrzymałości i determinacji kandydatów.
Decyzje dotyczące całej grupy podejmowane są przez mężczyzn podczas zgromadzeń. Kobiety, choć nie mogą bezpośrednio uczestniczyć w tych debatach, mają możliwość wyrażania swoich opinii przed i po oficjalnych spotkaniach. Ważną rolę odgrywa także przywódca rytualny zwany „komoru”, który podsumowuje i zamyka debaty.
Wierzenia i praktyki religijne
Religia Suri jest animistyczna, oparta na wierze w duchy przodków i siły natury. Wierzą oni w istnienie najwyższego boga zwanego Tumu, który jest stwórcą świata i źródłem życia. Jednak w codziennym życiu większe znaczenie mają duchy przodków i lokalne bóstwa.
Ważną rolę w społeczności odgrywają szamani i uzdrowiciele, którzy pośredniczą między światem żywych a duchów. Są oni odpowiedzialni za odprawianie rytuałów, leczenie chorób i przepowiadanie przyszłości. Suri praktykują również różne rytuały związane z cyklem życia, takie jak ceremonie narodzin, inicjacji, małżeństwa i śmierci. Te rytuały często wiążą się z ofiarami ze zwierząt i spożywaniem rytualnych posiłków.
Niepewna przyszłość
Życie Suri nie jest wolne od wyzwań. Toczą spory z sąsiednimi grupami etnicznymi, często o dostęp do pastwisk i wodopojów. Zmiany klimatyczne i postępująca modernizacja regionu stanowią zagrożenie dla ich tradycyjnego stylu życia.
Rząd etiopski podejmuje próby osiedlenia Suri i włączenia ich w główny nurt społeczeństwa, co spotyka się z oporem ze strony samych zainteresowanych. Projekty rozwojowe, takie jak budowa tam i plantacji, zagrażają tradycyjnym terenom Suri i zmuszają ich do zmiany stylu życia.
Jednocześnie, turystyka etniczna, choć przynosi pewne korzyści ekonomiczne, stanowi wyzwanie dla zachowania autentyczności kultury Suri. Niektórzy młodzi Suri zaczynają postrzegać swoje tradycyjne praktyki jako źródło dochodu, co może prowadzić do ich komercjalizacji i utraty pierwotnego znaczenia. Edukacja i opieka zdrowotna pozostają wyzwaniem. Mimo wysiłków rządu, dostęp do szkół i placówek medycznych jest ograniczony, co wpływa na jakość życia i perspektywy młodego pokolenia Suri.
Przyszłość Suri pozostaje niepewna. Z jednej strony, młodsze pokolenie coraz częściej odchodzi od tradycyjnych zwyczajów, takich jak noszenie płytek wargowych czy udział w walkach na kije. Z drugiej strony, silne przywiązanie do własnej kultury i sposobu życia może pomóc Suri przetrwać jako odrębna grupa etniczna. Suri, mimo swojej niewielkiej liczebności, przyciągają uwagę badaczy i turystów z całego świata. Ich barwna kultura, fascynujące zwyczaje i tradycyjny styl życia stanowią unikalny element mozaiki etnicznej Etiopii. Jednocześnie społeczność ta stoi przed wyzwaniem zachowania swojej tożsamości w obliczu postępującej globalizacji i zmian społeczno-ekonomicznych.
Badanie i zrozumienie kultury Suri może dostarczyć cennych informacji na temat adaptacji społeczności tradycyjnych do współczesnych wyzwań. Może również przyczynić się do lepszego zrozumienia procesów kształtowania się tożsamości etnicznej i kulturowej w obliczu globalizacji.
Niezależnie od kierunku, w jakim podąży rozwój społeczności Suri, ich historia i kultura pozostaną ważnym elementem dziedzictwa Etiopii i całej Afryki. Wyzwaniem dla badaczy, organizacji pozarządowych i rządu etiopskiego będzie znalezienie sposobu na zachowanie unikalnej kultury Suri przy jednoczesnym zapewnieniu im dostępu do edukacji, opieki zdrowotnej i możliwości rozwoju ekonomicznego.