Szczawnica

Szczawnica to uzdrowiskowe miasto położone w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim. Znajduje się nad potokiem Grajcarkiem, na pograniczu Pienin i Beskidu Sądeckiego w dolinie potoku Grajcarek. Nazwa miejscowości pochodzi od źródeł wód mineralnych, nazywanych przez górali „szczawami”.

Miasto składa się z dwóch części, które historycznie stanowiły oddzielne wsie: Szczawnicy Dolnej (Niżnej), gdzie główna zabudowa mieści się na wysokości 435–480 m n.p.m. oraz Szczawnicy Wyżnej z zabudową na wysokości 460–520 m n.p.m. Pomiędzy nimi znajduje się centrum miasta, a na północy, w dolinie Szczawnego Potoku rozciągają się zabudowania dzielnicy zdrojowej. Dwa większe ciągi dawnego osadnictwa rozwijały się również w dolinach potoków Skotnickiego i Sopotnicy. Rozproszone przysiółki dotarły nawet wysoko na stoki i grzbiet pasma Radziejowej, w tym przysiółek Przysłop położony na wysokości 830 m n.p.m.

Historia Szczawnicy

Pierwsze dokumenty wspominające o Szczawnicy pochodzą z 1413 roku, choć wieś istniała prawdopodobnie już dwa wieki wcześniej. W XVI wieku miejscowość była siedzibą sołectwa i wchodziła w skład starostwa czorsztyńskiego. W XVIII wieku okolice były miejscem częstych walk: podczas III wojny północnej starły się tutaj wojska rosyjskie z siłami starosty Lubomirskiego, a w latach 1768–1770 walczyli tu konfederaci barscy. W 1770 roku Austria, pod pretekstem budowy kordonu sanitarnego, zagarnęła południowe ziemie Rzeczypospolitej, w tym Szczawnicę, a po I rozbiorze Polski tereny te zostały włączone do węgierskiej części domeny Habsburgów.

Pod panowaniem austriackim Szczawnica miała status gminy katastralnej, podzielonej na dwie miejscowe gminy: Szczawnicę Wyżną i Szczawnicę Niżną oraz obszar dworski. W 1811 roku, po śmierci żony ostatniego starosty, dobra szczawnickie przejęły władze austriackie, które w 1828 roku sprzedano Józefinie Szalay. To właśnie Józefina Szalay wraz z mężem odkryli i nazwali pierwsze źródła mineralne, z których niedługo potem zaczęli butelkować i sprzedawać wodę mineralną. Po śmierci Stefana Szalaya w 1839 roku jego syn Józef przejął majątek, a następnie na terenie Szczawnicy rozbudował Park Górny oraz wybudował pierwsze budynki uzdrowiska: pensjonaty, restauracje i kaplicę zdrojową. Dzięki jego działalności Szczawnica stała się miejscem wizyt arystokracji, a także artystów i literatów – w Szczawnicy gościli  Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka czy Bolesław Prus. Po śmierci Józefa Szalaya w 1876 roku uzdrowisko przeszło w ręce Akademii Umiejętności, a w 1909 roku zostało sprzedane hrabiemu Adamowi Stadnickiemu, który wyremontował domy zdrojowe i zmodernizował infrastrukturę uzdrowiskową.

W czasie II wojny światowej Szczawnica znajdowała się pod okupacją niemiecką. Po wojnie uzdrowisko zostało upaństwowione, jednak dopiero po roku 1960 nastąpił kolejny rozkwit miasta i wzrost jego roli jako miejscowości uzdrowiskowej. Powstały nowe sanatoria i domy wczasowe, a w 1973 roku rozpoczęto działalność kompleksu przyrodoleczniczego. Obecnie gospodarka Szczawnicy opiera się na dobrze rozwiniętym sektorze usług turystycznych i uzdrowiskowych, wspieranym przez walory krajobrazowe, przyrodnicze oraz zdrojowe miasta. Charakterystycznym elementem lokalnej gospodarki jest brak przemysłu. Lokalne przedsiębiorstwa koncentrują się głównie na turystyce, gastronomii, handlu oraz usługach uzdrowiskowych. W 2017 roku podmioty zajmujące się zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi dominowały wśród zarejestrowanych firm w gminie.

Godła Szalayowskie

Unikalnym elementem urbanistycznym Szczawnicy są tzw. „godła szalayowskie” – drewniane tablice umieszczane na niektórych domach, z malowidłem i podpisem (np. „pod smokiem”). Pomysł ich wprowadzenia przypisuje się Józefowi Szalayowi i początkowo oznaczały one domy, w których można było wynająć pokój. Godła mocno zakorzeniły się w lokalnej tradycji, a z czasem zaczęto na ich podstawie tworzyć przydomki dla górali. Oryginalne godła z czasów Szalaya uległy zniszczeniu, jednak zostały odtworzone w latach 70., 80. i 90. XX wieku z inicjatywy Pienińskiego Oddziału PTTK.

Uzdrowisko w Szczawnicy

Willa Danusia

Zabytkowy budynek usytuowany na stoku Bryjarki w pobliżu sanatorium „Budowlani”. Willa została wybudowana w 1889 roku i pierwotnie nosiła nazwę „Ukrainka”. Powstała wraz z bliźniaczym budynkiem „Janina”, a oba domy należały do znanego architekta Stanisława Eljasza-Radzikowskiego, który zaprojektował m.in. neogotycki kościół pw. św. Wojciecha oraz Dworzec Gościnny w Szczawnicy. W 1909 roku Eljasz-Radzikowski sprzedał obie wille.

 

 

Po II wojnie światowej  willa została przejęta przez „Państwowe Przedsiębiorstwo Uzdrowisko Szczawnica”. Po przejęciu zmieniono nazwę willi na „Danusia” i zaczęła pełnić funkcję mieszkań pracowniczych. Obecnie działa tu hotel. W „Janinie” mieszkał zarządca uzdrowiska po zakupie przez Adama Stadnickiego jednak z czasem willa została rozebrana.

Willa Pałac

Zabytkowy budynek z drugiej połowy XIX wieku znajdujący się przy placu Dietla w Szczawnicy. Na miejscu obecnej willi znajdował się wybudowany w 1827 roku przez Jana Kutscherę „Dom za potokiem” („Pałac za potokiem”). Obecna nazwa budynku pochodzi właśnie od nazwy tej pierwszej budowli. W 1864 roku, po rozbiórce „Pałacu za potokiem” w wzniesiono w to miejsce drewnianą galerię spacerową, a w latach 1864–1866 nieco powyżej wzniesiono nową willę „Pałac” według projektu Józefa Szalaya. Połowa budynku należała do Szalaya, a druga część do jego syna Władysława. W 1876 roku zgodnie z testamentem Józefa Szalaya jego część została przekazana Akademii Umiejętności, która w 1880 roku zakupiła również pozostałą część.

W okresie międzywojennym w budynku znajdowało się biuro Komisji Zdrojowej, a w czasie II wojny światowej budynek służył jako hotel. Po wojnie działała tu restauracja, a w latach 1971–2012 mieściło się Muzeum Pienińskie im. Józefa Szalaya. Obecnie willa jest własnością spadkobierców rodziny Stadnickich.

Willa Nad Zdrojami (Dom nad Zdrojami)

Willa Nad Zdrojami (Dom nad Zdrojami) to zabytkowy budynek położony przy placu Dietla. Budynek wzniesiono w 1863 roku według planu Józefa Szalaya i od początku pełnił on rolę pijalni wód mineralnych. Piętro budynku było ozdobione misterną snycerką, a elewację zdobiły malowidła przedstawiające między innymi św. Kingę i św. Barbarę. W latach 70. XIX wieku zainstalowano w pijalni pierwszą pompę, przez którą woda wypływała z trzech wylotów.

Budynek przeszedł istotne modernizacje na przestrzeni lat, w tym gruntowną renowację pijalni w latach 1931–1934 przeprowadzoną przez Adama Stadnickiego. Źródło „Józefina” było nieczynne od lat 70. XX wieku, a sama pijalnia przestała działać w 1984 roku. Po pożarze w 2002 roku budynek został rozebrany, a w 2008 roku odbudowany w historycznej formie i ponownie otwarty. Na parterze willi do chwili obecnej znajduje się pijalnia wód mineralnych, a na piętrze mieści się galeria, gdzie organizowane są sezonowe wystawy.

Willa Szwajcarka

Zabytkowy budynek zlokalizowany przy placu Dietla, zamykający południowy koniec wschodniej pierzei placu. Budynek stanowi przykład tradycyjnej architektury uzdrowiskowej, harmonijnie wpisującej się w krajobraz miasta. Willa została wybudowana w 1852 roku według projektu Józefa Szalaya w charakterystycznym stylu szwajcarskim. W budynku znajdowały się mieszkania z balkonami wychodzącymi na plac Dietla. W okolicy znajduje się także willa Szwajcarka Dolna, położona w pobliżu Parku Dolnego, należąca niegdyś do Józefa Kołączkowskiego.

Willa Pod Bogarodzicą

Najbardziej na północ wysunięty budynek zachodniej pierzei placu. Zabytkowy pensjonat przy placu Dietla wzniesiony w 1853 roku przez Józefa Szalaya jako pensjonat, który mieścił pięć mieszkań. Poniżej budynku znajdowały się magazyny na butelkowaną wodę zdrojową, a przed budynkiem znajdował się postój dla wózków koszowych z których korzystali kuracjusze. W centralnej wnęce frontowej ściany budynku początkowo znajdowała się figura Bożej Rodzicielki, od której wzięła się nazwa budynku. Z czasem wnęka została przesunięta, a podczas jednego z remontów figura została usunięta.

W 1890 roku część I piętra została przekształcona na zakład inhalacyjny prowadzony przez dr Michała Janochę. W 1922 roku w podziemiach Willi wybudowano elektrownię parową która pozwoliła na oświetlenie placu Dietla oraz okolicznych budynków. Od końca lat 20. XX wieku budynek pełnił funkcję zakładu zdrojowo-kąpielowego, który oferował kąpiele mineralne.

W czasie okupacji niemieckiej willa była miejscem zamieszkania dla konspiratorów, w tym prof. Stefana Dąbrowskiego i Artura Wernera, zasłużonego organizatora życia sportowego. Zakład wodoleczniczy działał do 1975 roku, a później w jego miejsce otwarto restaurację „Zdrojowa” oraz kawiarnię „Zbójnicką”. W 2000 roku willa została uszkodzona przez pożar jednak została gruntownie odremontowana. Obecnie mieszczą się tu biura Przedsiębiorstwa „Uzdrowisko Szczawnica”.

Willa Stara Kancelaria

Zabytkowy budynek wybudowany w latach 1864–1865 według projektu Józefa Szalaya, rozbudowany w 1880 o dodatkowe pomieszczenie. Początkowo pełniła funkcję kancelarii i mieszkania zarządcy Górnego Zakładu. W latach 30. XX wieku w willi przyjmował pacjentów lekarz Wilhelm Kropaczek, a w przyziemiu budynku znajdował się magazyn butelek z wodą zdrojową. Od 1948 roku budynek pełnił funkcję mieszkań pracowniczych. W późniejszym okresie, od 1985 do 1990 roku, w przyziemiu działała galeria Biura Wystaw Artystycznych.

Walory turystyczne

Szczawnica ze względu na swoje położenie na styku regionów o wyjątkowych walorach przyrodniczych, stanowi ważny węzeł turystyczno-rekreacyjny. Przez miejscowość przebiegają liczne szlaki turystyczne prowadzące w kierunku Pienin, Małych Pienin oraz południowo-zachodniej części Beskidu Sądeckiego. Do najważniejszych atrakcji turystycznych w Szczawnicy i okolicy należą kolej krzesełkowa na Palenicę, Wąwóz Homole, spływ Dunajcem, wodospad Zaskalnik, cerkiew w Jaworkach, a także szczyty Sokolica, Bryjarka, Trzy Korony oraz Park Górny im. Adama hrabiego Stadnickiego.

Oprócz obiektów lecznictwa sanatoryjnego, Szczawnica oferuje rozbudowaną infrastrukturę turystyczną. Znajduje się tu wiele hoteli, pensjonatów oraz kwater prywatnych, a w kwietniu 2023 roku oddano do użytku najnowocześniejszy, 14-piętrowy hotel „PieninyGrand”. W granicach miejscowości mieszczą się także Bacówka pod Bereśnikiem oraz Schronisko PTTK „Orlica”. Ważnym aspektem turystyki jest połączenie z sąsiednią słowacką Leśnicą.

Wody mineralne pochodzące ze Szczawnicy wykorzystywane są w leczeniu chorób górnych dróg oddechowych, przewodu pokarmowego, podagry, niedokrwistości i otyłości. Można je spożywać na miejscu, w pijalniach wód mineralnych. Samo uzdrowisko położone jest na malowniczych terenach u podnóża Bryjarki i otoczone bukowo-jodłowymi lasami doliny Grajcarka.

Szlaki turystyczne w Szczawnicy

Szlak turystyczny	Trasa
Szlak turystyczny żółty	Leśnica – Modyń
Szlak turystyczny niebieski	Tarnów – Wielki Rogacz
Szlak turystyczny czerwony	Główny Szlak Beskidzki
Szlak turystyczny zielony	Szczawnica – Jazowsko
Szlak turystyczny czerwony	Szczawnica – Przełom Dunajca, granica
Szlak turystyczny czarny	Sewerynówka – Bacówka pod Bereśnikiem