Piazza Maggiore. Centralny plac Bolonii

Piazza Maggiore stanowi centralny plac Bolonii, głównego miasta regionu Emilia-Romania w północnych Włoszech. Ten historyczny kompleks urbanistyczny zachowuje w dużej mierze swój pierwotny układ architektoniczny z XV wieku, stanowiąc żywe serce jednego z najważniejszych ośrodków akademickich i kulturalnych kraju.

Plac tworzy spójną przestrzeń miejską wraz z sąsiadującymi obszarami – północno-zachodni róg otwiera się na Piazza del Nettuno ze słynną Fontana del Nettuno, podczas gdy północno-wschodni fragment przechodzi w węższy Piazza Re Enzo. Ta kompozycja urbanistyczna, rozciągająca się wzdłuż boków Palazzo Re Enzo i łącząca z Palazzo del Podestà, stanowi jeden z najlepiej zachowanych średniowiecznych kompleksów miejskich we Włoszech. Przy Piazza del Nettuno znajduje się również Biblioteca Salaborsa, współczesny symbol kultury i wiedzy miasta.

Palazzo d’Accursio. Siedziba władz miejskich

Palazzo d’Accursio, znany również jako Palazzo Comunale, mieści główne urzędy administracyjne miasta. Budynek powstał z prywatnej rezydencji prawnika Accursiusa. Stopniowo rozrastał się o sąsiednie budynki, które przejmowały funkcje miejskie. W 1336 roku stał się oficjalną siedzibą Anziani, najwyższych urzędników gminy.

Obecny wygląd budowli ukształtowała piętnastowieczna przebudowa według projektu Fioravante Fioravantiego. Architekt dodał Wieżę Zegarową, znaną jako Torre d’Accursio. Dzwon w wieży zainstalował mistrz Gaspare Nadi. XVI wiek przyniósł kolejne przekształcenia po upadku rodziny Bentivoglio.

Fasada pałacu łączy elementy różnych epok. Górną część wieńczy terakotowa Madonna z Dzieciątkiem autorstwa Niccolò dell’Arca z 1478 roku. Nad głównym portalem znajduje się brązowa statua papieża Grzegorza XIII z 1580 roku. Drewniana i złocona miedziana statua papieża Bonifacego VIII, która niegdyś zdobiła fasadę, przechowywana jest obecnie w Museo Civico Medievale.

Sala Rady Miejskiej na pierwszym piętrze służyła obradom Senatu Bolonii. Sufitowy fresk kwadraturowy sali wykonali Angelo Michele Colonna i Gioacchino Pizzoli w latach 1675-1677. Fresk przedstawia alegoryczne sceny z bogami rzymskimi. Minerwa jako bogini wiedzy oraz Mars, bóg wojny, wspólnie przekonują Sławę do wychwalania zalet miasta. Kybele, bogini Magna Mater, wskazuje na chwałę Olimpu, co interpretuje się jako odniesienie do władzy papieskiej. Bachus, Pomona i Ceres symbolizują żyzne ziemie regionu.

Sala Farnese na drugim piętrze została przebudowana w 1665 roku przez kardynała Girolamo Farnese. Wcześniej nazywała się Salą Królewską, gdzie w 1530 roku Karol V otrzymał koronę króla Włoch. Ściany pokrywają freski uczniów Francesca Albaniego przedstawiające historię miasta od średniowiecza do XVII wieku. Kaplica zawiera freski Prospera Fontany z 1562 roku.

Pałac mieści obecnie Miejską Kolekcję Sztuki z obrazami od średniowiecza do XIX wieku. Znajduje się tu również Museo Morandi poświęcone twórczości Giorgio Morandiego oraz Biblioteca Salaborsa jako centrum biblioteczne miasta.

Bazylika San Petronio (Bazylika Petroniusza)

Bazylika mniejsza poświęcona patronowi miasta, świętemu Petroniuszowi, biskupowi Bolonii z V wieku, stanowi dominujący element architektoniczny całego placu. Ta imponująca świątynia, której budowa rozpoczęła się w 1390 roku, pozostaje jednym z najbardziej fascynujących przykładów średniowiecznego budownictwa sakralnego we Włoszech, głównie ze względu na swoją spektakularnie niedokończoną fasadę, która przez ponad sześć stuleci zachowuje prowizoryczny charakter.

Bazylika, o imponujących wymiarach 132 metry długości, 66 metrów szerokości i 47 metrów wysokości, stanowi największą świątynię Bolonii i jeden z największych kościołów gotyckich w Europie. Projekt fasady autorstwa Domenico da Varignana, którego realizację rozpoczął w 1538 roku Giacomo Ranuzzi, nigdy nie został ukończony, pozostawiając górną część w stanie surowym, co paradoksalnie nadaje budowli wyjątkowy, dramatyczny charakter.

Główne wejście, znane jako Porta Magna, reprezentuje szczyt renesansowego rzemiosła rzeźbiarskiego. Jacopo della Quercia ze Sieny stworzył tu między 1425 a 1438 rokiem monumentalną kompozycję rzeźbiarską, obejmującą sceny ze Starego Testamentu wyrzeźbione na filarach portalu. Archiwolta zdobi osiemnastu proroków, podczas gdy architrawy przedstawiają epizody z Nowego Testamentu. Tympanon wieńczy grupa rzeźbiarska z Madonną z Dzieciątkiem flankorwaną przez świętego Ambrożego i świętego Petroniusza. To monumentalne dzieło uzupełniają dwa boczne portale – po lewej stronie Relief Zmartwychwstania autorstwa Alfonso Lombardiego, a po prawej Złożenie z krzyża Amico Aspertiniego.

Wnętrze bazyliki prezentuje syntezę różnych epok artystycznych. Centralne przykrycie nawy i apsyda zostały ukończone dopiero w 1663 roku według projektu Girolamo Rainaldiego pod kierunkiem Francesco Martiniego. Pierwsze okna zaprojektował zespół mistrzów: Antonio z pomocą Francesco di Simone, Domenico da Milano, Pagno di Lapo Portigiani i Antonio di Simone. Charakterystyczna dzwonnica, wzniesiona w latach 1481-1487 według projektu Giovanni da Brensa, stanowi jeden z najważniejszych przykładów późnogotyckiej architektury sakralnej w regionie.

Ołtarz główny mieści piętnastowieczny drewniany krucyfiks, a za nim znajduje się fresk Madonny ze świętym Petroniuszem autorstwa Marcantonio Franceschiniego i Luigiego Quainiego według kartonów Cignaniego z 1672 roku. Cyborium ołtarza głównego, zbudowane w 1547 roku przez słynnego Jacopo Barozzi da Vignola, stanowi przykład klasycznej elegancji renesansowej architektury. Piętnastowieczny drewniany chór ukończył Agostino de’ Marchi, podczas gdy sklepienie i dekoracja nawy głównej są dziełem Girolamo Rainaldiego z lat 1646-1658.

Szczególną atrakcją bazyliki, która czyni ją unikalną w skali światowej, jest 66,8-metrowa linia południka inkrustowana w bruku lewej nawy. Ten niezwykły instrument astronomiczny, zaprojektowany i obliczony przez wybitnego astronoma Giovanni Domenico Cassiniego w 1655 roku, stanowi jeden z największych tego typu urządzeń na świecie. Cassini, wykładający astronomię na Uniwersytecie Bolońskim, stworzył system umożliwiający pomiary o niespotykanie jak na owe czasy precyzji.

Mechanizm działania tego instrumentu opiera się na otworze o średnicy 27,07 mm umieszczonym na wysokości 27,07 metrów w ścianie kościoła. Światło słoneczne, wpadające przez ten otwór, wyświetla eliptyczny obraz słońca, który w lokalnym południu pada dokładnie na linię południka, zmieniając codziennie swoją pozycję i rozmiar. Ta pozycja rzutowanego obrazu wzdłuż linii pozwalała Cassiniemu na dokładne określenie dziennej wysokości słońca w południe, na podstawie czego mógł obliczać z niespotykaną dotąd precyzją parametry astronomiczne, takie jak nachylenie ekliptyki, czas trwania roku zwrotnikowego oraz momenty równonocy i przesilenia. Rozmiar rzutowanego obrazu słońca i jego coroczne zmiany umożliwiły pierwszą eksperymentalną weryfikację praw ruchu planet sformułowanych przez Keplera. Cassini wraz z Domenico Guglielmini opublikowali w 1695 roku ilustrowany opis funkcjonowania tego niezwykłego instrumentu.

Palazzo dei Notai. Siedziba cechu prawniczego

Reprezentacyjny ceglany budynek z 1381 roku stanowi materialny dowód potęgi i znaczenia cechu notariuszy w średniowiecznej Bolonii. Gmina powierzyła projekt Berto Cavalletto i Lorenzo da Bagnomarino, którzy stworzyli funkcjonalną siedzibę dla jednego z najważniejszych cechów miejskich. Prostokątna bryła budynku, zwieńczona charakterystycznymi blankami na szczycie i ozdobiona zadaszeniami na parterze, reprezentuje typową dla regionu architekturę ceglaną XIV wieku.

Strategiczne położenie między bazyliką San Petronio a Palazzo d’Accursio podkreśla ważną rolę notariuszy w strukturze miejskiej, którzy stanowili pomost między władzą duchowną a świecką. Część budynku naprzeciwko Palazzo d’Accursio została gruntownie przebudowana około 1437 roku przez Bartolomeo Fioravantiego, wprowadzającego elementy wczesnego renesansu. Kolejna restauracja przeprowadzona w 1908 roku przez Alfonso Rubbianiego przywróciła budynkowi historyczny charakter, usuwając późniejsze naleciałości i eksponując średniowieczną strukturę.

Wnętrze pałacu zachowuje cenne freski z XV wieku, dokumentujące artystyczne upodobania i ekonomiczną potęgę cechu notariuszy. Te malowidła, choć częściowo zatarte przez czas, nadal świadczą o wysokim poziomie kultury artystycznej panującej w środowisku prawniczym średniowiecznej Bolonii.

Palazzo dei Banchi

Spektakularna renesansowa fasada z lat 1565-1568 stanowi wschodnią pierzeję placu i reprezentuje nowatorskie podejście do urbanistyki XVI wieku. Przed realizacją tego projektu wschodnia strona Piazza Maggiore prezentowała się jako chaotyczny zbiór domów i witryn sklepowych, które w 1412 roku połączono portykiem, ale nadal tworzyły architektonicznie niespójną całość. Między budynkami wiły się małe alejki – Via Pescherie Vecchie, Via Clavature i Via degli Orefici, z których każda specjalizowała się w określonym rodzaju rzemiosła i handlu.

Pod portykami przylegającymi do placu bankierzy urządzali swoje banchi – kantory wymiany i punkty udzielania pożyczek, co w XV i XVI wieku czyniło to miejsce głównym centrum finansowym miasta. Właścicielami botteghe były arystokratyczne rodziny senatorskie: Malvasia, Duglioli i Amorini, co podkreśla prestiż tego miejsca w strukturze społecznej Bolonii.

W latach 1565-1568 gmina we współpracy z wpływowymi kupcami zdecydowała o stworzeniu jednolitego, reprezentacyjnego elementu architektonicznego. Powierzono to zadanie wybitnemu architektowi Vignoli, który zaprojektował asymetryczną fasadę składającą się z 15 zaokrąglonych łuków o zróżnicowanych proporcjach. Dwa największe łuki pełnią funkcję bram prowadzących do wspomnianych alejek handlowych, podczas gdy pozostałe, niższe arkady mieszczą punkty handlowe i usługowe. Wszystkie otwory flankują monumentalne pilastry kompozytowe, nadając całości klasyczną elegancję.

Szczególnym osiągnięciem architektonicznym jest sposób, w jaki Vignola zintegrował różnorodne funkcje w jednej, pozornie jednolitej kompozycji. Każde piętro charakteryzuje się własnym manierystycznym rytmem rozmieszczenia okien, co jednocześnie podkreśla różnorodność ukrytych za fasadą budynków i tworzy wrażenie wielkiego, jednorodnego pałacu. Ta iluzja architektoniczna stanowi przykład mistrzowskiego opanowania zasad perspektywy i proporcji renesansowych.

Pałac łączy się z Archiginnasio, głównym budynkiem Uniwersytetu Bolońskiego, za pomocą portyka znanego jako Pavaglione. Nazwa ta pochodzi z lokalnego dialektu „Pavajån”, oznaczającego pawilon, w nawiązaniu do targów jedwabników organizowanych tutaj od 1449 roku. To połączenie symbolizuje związek między handlem a nauką, charakterystyczny dla kultury bolońskiej.

Współcześnie za fasadą pałacu mieści się połączenie przedsiębiorstw i apartamentów mieszkalnych, kontynuując wielowiekową tradycję łączenia funkcji mieszkalnej z komercyjną. W niektóre dni za budynkiem odbywa się tradycyjny targ produktów lokalnych, nawiązujący do historycznej funkcji handlowej tego miejsca. W bezpośrednim sąsiedztwie znajduje się również miejskie muzeum archeologiczne i kościół Santa Maria della Vita, tworząc bogate centrum kulturalne.

Palazzo del Podestà

Najstarszy z budynków obramowujących plac, wzniesiony około 1200 roku, stanowi świadectwo ewolucji systemu władzy miejskiej w średniowiecznej Bolonii. Początkowo służył jako siedziba lokalnego podestà oraz różnych urzędników gminnych, reprezentując nową formę rządzenia miastem, która zastępowała wcześniejsze struktury feudalne. Strategiczne położenie na Piazza Maggiore, w pobliżu Palazzo Comunale i naprzeciwko bazyliki San Petronio, podkreśla centralną rolę tego budynku w systemie administracyjnym miasta.

Wraz z rozwojem demokratycznych form rządzenia miejskiego okazało się, że pierwotny budynek nie może pomieścić rosnącej liczby obywateli uczestniczących w procesach decyzyjnych. W odpowiedzi na te potrzeby w 1245 roku dobudowano sąsiadujący Palazzo Re Enzo, nad którym wznosi się Torre dell’Arengo z dzwonem służącym do zwoływania ludności w sytuacjach kryzysowych. Ten system alarmowy stanowił kluczowy element średniowiecznej organizacji miejskiej.

Architektura Palazzo del Podestà odzwierciedla funkcjonalność średniowiecznego budownictwa publicznego. Długi budynek z rozległą salą na górnym piętrze służył do odbywania posiedzeń i ceremonii urzędowych. Dolne piętro tworzy charakterystyczna podwójna otwarta arkada, znana jako Voltone del Podestà, przez którą przechodzą dwa rzędy sklepów. To rozwiązanie łączy funkcję reprezentacyjną z praktyczną – parter generował dochody z wynajmu powierzchni handlowej, podczas gdy górne piętro służyło celom administracyjnym.

Kluczowe przekształcenie estetyczne nastąpiło w 1453 roku, gdy słynny Aristotile Fioravanti otrzymał zlecenie wymiany dzwonu i rekonstrukcji oryginalnej gotyckiej fasady w modnym wówczas stylu renesansowym. Prace te finansował wpływowy Giovanni II Bentivoglio, co świadczy o prestiżu tego projektu. Fioravanti wprowadził klasyczne proporcje i dekoracje, dostosowując średniowieczną strukturę do estetycznych wymagań XV wieku.

W 1525 roku Voltone wzbogacono o terakotowe posągi protektorów miasta – świętych Petroniusza, Proculusa, Dominika i Franciszka, wszystkie autorstwa Alfonso Lombardiego. Te rzeźby nie tylko ozdobily przestrzeń publiczną, ale także przypominały o duchowych patronach i wartościach chrześcijańskich leżących u podstaw miejskiej wspólnoty.

Historia budynku obejmuje także funkcje kulturalne – w okresie XVI-XVIII wieku Palazzo służyło jako teatr, wprowadzając do przestrzeni publicznej element rozrywki i kultury wysokiej. W XX wieku wnętrza ozdobił freskami Adolfo de Carolis, nawiązując do długiej tradycji artystycznej tego miejsca i adaptując historyczną przestrzeń do potrzeb współczesnego miasta.