Park Narodowy Butrint

Park Narodowy Butrint to w zasadzie stanowisko archeologiczne, położone 14 kilometrów na południe od Sarandy. Miejsce to jest uznawane za jeden z najcenniejszych kompleksów historycznych w regionie. Pozostałości starożytnej osady dokumentują ponad dwa tysiące lat historii, obejmując okresy panowania greckiego, rzymskiego, bizantyjskiego, weneckiego i osmańskiego. W 1992 roku obiekt został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, a od 2000 roku obszar został przekształcony w Park Narodowy Butrint.

Początki osadnictwa

Historia Butrintu sięga czasów starożytnych, a pierwotnie był to jeden z głównych ośrodków greckiego plemienia Chaonów. Pierwsze ślady osadnictwa archeolodzy datują na okres między X a VIII wiekiem p.n.e., choć niektórzy badacze sugerują możliwość istnienia jeszcze wcześniejszych śladów ludzkiej obecności, sięgających nawet XII wieku p.n.e. Prowadzone w tym miejscu wykopaliska ujawniły obecność ceramiki proto-korynckiej z VII wieku, a następnie ceramiki korynckiej i attyckiej z VI wieku p.n.e.

Miasto ze względu na strategiczne położenie przy Cieśninie Korfu, szybko stało się znaczącym portem na szlaku między Grecją kontynentalną a Wielką Grecją. Według rzymskiego pisarza Wergiliusza, legendarnym założycielem miasta był jasnowidz Helenus, syn króla Priama z Troi, który po upadku miasta przeniósł się na zachód wraz z Neoptolemosem.

Rozkwit w okresie hellenistycznym

Okres hellenistyczny przyniósł miastu znaczący rozwój. W IV wieku p.n.e. powstał tu monumentalny teatr, sanktuarium Asklepiosa oraz agora. Akropol, chroniony trzema pierścieniami murów, zajmował powierzchnę 4 hektarów. Ostatni, zewnętrzny mur został wzniesiony około 380 roku p.n.e. i miał długość 870 metrów, obejmując bastiony i pięć bram. Szczególne znaczenie miały dwie z nich: Brama Scean i Brama Lwa.

Teatr butrincki wyróżnia się imponującą liczbą inskrypcji wyrytych na kamieniach. Większość z nich dotyczy wyzwoleń niewolników i dostarcza cennych informacji o życiu miasta w epoce hellenistycznej. Ciekawostką jest, że imiona wyzwalanych niewolników były niemal wyłącznie greckie, z wyjątkiem kilku łacińskich, które nosiły greckie nazwiska rodowe.

Okres Rzymski – nowa era

Przełomowym momentem tego okresu było przejęcie go przez Rzymian w 228 roku p.n.e. W 44 roku p.n.e. Juliusz Cezar wyznaczył Butrint jako kolonię, by nagrodzić żołnierzy walczących przeciw Pompejuszowi. Prawdziwy rozkwit nastąpił jednak za czasów cesarza Augusta, który odnowił plan przekształcenia miasta w kolonię weteranów po zwycięstwie nad Markiem Antoniuszem i Kleopatrą.

W okresie rzymskim powstały nowe, imponujące budowle: akwedukt, łaźnie rzymskie, domy mieszkalne, kompleks forum i nimfeum. Powierzchnia miasta została podwojona, a jego znaczenie jako ośrodka handlowego i administracyjnego znacząco wzrosło. Obok istniejących budowli wzniesiono wiele nowych, szczególnie wokół teatru i świątyni Asklepiosa.

Zmierzch starożytności

Trzęsienie ziemi w III wieku n.e. zapoczątkowało powolny proces upadku miasta. Kataklizm zniszczył znaczną część zabudowy, zrównując z ziemią budynki na przedmieściach na równinie Vrina i na forum w centrum miasta. Mimo to Butrint przetrwał do czasów późnego antyku, pozostając ważnym portem w prowincji Starego Epiru. Około 425 roku wzniesiono tu monumentalny Pałac Triconch – reprezentacyjną budowlę o charakterystycznym trójlistnym kształcie, która służyła jako rezydencja miejscowej arystokracji. Obiekt ten, będący jednym z najlepiej zachowanych przykładów późnoantycznej architektury rezydencjonalnej w regionie, świadczy o wciąż istniejącym bogactwie lokalnych elit oraz wysokim poziomie rozwoju architektonicznego miasta.

Pod koniec V wieku, prawdopodobnie z inicjatywy cesarza Anastazjusza, gruntownie przebudowano mury obronne. Miasto musiało się zmierzyć z najazdami Ostrogotów pod wodzą Indulfa w 550 roku, a następnie z napływem grup słowiańskich. Pomimo tych przeciwności Butrint pozostał jednym z nielicznych miast w Epirze, które zachowało status siedziby biskupiej bez przerwy przez cały okres wczesnośredniowieczny.

Średniowiecze. Czas przemian

W XII wieku arabski podróżnik Muhammad al-Idrisi w swoich zapiskach przedstawił Butrint jako tętniące życiem miasto portowe, słynące z licznych targowisk i aktywnego handlu morskiego. Jego relacja potwierdza, że mimo burzliwych czasów ośrodek zachował swoje znaczenie gospodarcze w basenie Morza Śródziemnego. Przełomowym momentem w historii miasta okazała się IV krucjata w 1204 roku, która doprowadziła do rozpadu Cesarstwa Bizantyjskiego. Butrint znalazł się wówczas w centrum skomplikowanej rozgrywki politycznej między trzema potęgami: osłabionym Bizancjum, ambitnymi Andegawenami z południowych Włoch oraz ekspansywną Republiką Wenecką. W 1267 roku kontrolę nad miastem przejął Karol I Andegaweński, władca Królestwa Sycylii. Jego rządy przyniosły miastu okres względnej stabilizacji i rozwoju, czego świadectwem była szeroko zakrojona renowacja murów obronnych i odbudowa Wielkiej Bazyliki. Te prace fortyfikacyjne miały kluczowe znaczenie dla zabezpieczenia miasta przed potencjalnymi atakami ze strony konkurencyjnych sił w regionie.

Okres wenecki i osmański

W 1386 roku kontrolę nad miastem przejęła Republika Wenecka, jednak jej zainteresowanie koncentrowało się głównie na pobliskim Korfu. Wojny wenecko-osmańskie w XVI wieku przyspieszyły upadek miasta. Do 1572 roku akropol został opuszczony, a centrum administracyjne przeniesiono do niewielkiej trójkątnej fortecy połączonej z rozległymi tamami rybackimi.

W kolejnych stuleciach obszar był sporadycznie zajmowany przez Turków osmańskich, którzy kontrolowali go w latach 1655 i 1718, zanim został odbity przez Wenecjan. Gospodarka opierała się głównie na rybołówstwie, uprawie oliwek oraz hodowli bydła. W 1798 roku miasto zostało zdobyte przez Alego Paszę Tepelenę, stając się częścią Imperium Osmańskiego aż do uzyskania przez Albanię niepodległości w 1912 roku.

Archeologia. Odkrycia i wyzwania

Pierwsze systematyczne badania archeologiczne rozpoczęły się w 1928 roku z inicjatywy włoskiego rządu faszystowskiego, którego celem było umocnienie wpływów w regionie poprzez badania nad starożytną historią. Kierownictwo nad ekspedycją objął doświadczony archeolog Luigi Maria Ugolini, który mimo politycznego charakteru misji, skoncentrował się na rzetelnych badaniach naukowych. Jego zespołowi zawdzięczamy odkrycie hellenistycznej i rzymskiej części miasta, w tym słynnej „Bramy Lwa” i „Bramy Skajskiej”. Prace włoskiej ekspedycji trwały do 1943 roku, kiedy to zostały przerwane przez działania II wojny światowej.

Po objęciu władzy przez komunistyczny reżim Envera Hodży w 1944 roku, Albania zamknęła się na zagraniczne misje archeologiczne. Badania były jednak kontynuowane przez rodzimych specjalistów, wśród których kluczową rolę odegrał Hasan Ceka. W latach 70. XX wieku intensywne prace wykopaliskowe prowadził Albański Instytut Archeologii, co zaowocowało wieloma cennymi odkryciami. Ciekawym epizodem z tego okresu była wizyta Nikity Chruszczowa w 1959 roku, który zasugerował przekształcenie stanowiska w bazę okrętów podwodnych – pomysł ten na szczęście nie został zrealizowany.

Przełomowym momentem w historii badań było utworzenie w 1993 roku międzynarodowej Fundacji Butrint, która we współpracy z Albańskim Instytutem Archeologii rozpoczęła nowy rozdział w eksploracji stanowiska. Najnowsze wykopaliska, prowadzone w zachodniej części murów obronnych, dostarczyły dowodów na ciągłość osadnictwa w mieście, modyfikując wcześniejsze teorie o jego całkowitym wyludnieniu w okresie średniowiecza.

Obecnie Butrint stoi przed poważnymi wyzwaniami związanymi ze zmianami klimatycznymi. Rosnący poziom wód gruntowych i częstsze zjawiska ekstremalne zagrażają szczególnie obszarowi starożytnego teatru i forum rzymskiego, które są okresowo podtapiane. Problem ten jest tym poważniejszy, że dotyczy najcenniejszych i najlepiej zachowanych części kompleksu. W odpowiedzi na te zagrożenia wprowadzono kompleksowy plan zarządzania zasobami kulturowymi i przyrodniczymi. Obejmuje on między innymi monitoring stanu zabytków, prace konserwatorskie wykorzystujące najnowsze technologie oraz działania mające na celu regulację stosunków wodnych na terenie stanowiska. Szczególną uwagę poświęca się także ochronie unikalnego ekosystemu Parku Narodowego Butrint, który stanowi siedlisko wielu rzadkich gatunków roślin i zwierząt.

Turystyka

Dzisiaj Butrint jest jedną z głównych atrakcji turystycznych południowej Albanii, przyciągającą rocznie tysiące odwiedzających, szczególnie z pobliskiej wyspy Korfu. Dostępność stanowiska archeologicznego znacząco poprawiła się w ostatnich latach dzięki rozwiniętej infrastrukturze transportowej. Między Nowym Portem w Korfu a Sarandą kursują regularne wodoloty, pokonujące trasę w zaledwie 30 minut oraz promy którymi podróż trwa 90 minut. Dla turystów preferujących transport lądowy z Sarandy do Butrintu prowadzi zmodernizowana w 2010 roku droga, a także funkcjonuje regularna linia autobusowa. Na wycieczkę można wybrać się również korzystając z usług biur turystycznych w Sarandzie i na Korfu, które organizują całodniowe wycieczki do Butrint z przewodnikiem.

Utworzony w 2000 roku Park Narodowy Butrint wykracza znacznie poza granice stanowiska archeologicznego. Ten rozległy obszar, zajmujący kilka tysięcy hektarów, charakteryzuje się wyjątkową różnorodnością biologiczną. W jego granicach znajdują się zarówno rozległe laguny i podmokłe łąki, jak i charakterystyczne dla regionu śródziemnomorskie lasy. Flora parku obejmuje ponad 800 gatunków roślin, w tym unikalne gatunki endemiczne. Obszar ten pełni również istotną funkcję w ekosystemie regionu jako ważny przystanek na trasie migracji ptaków – można tu obserwować pelikany, czaple i flamingi.

Wyjątkowa wartość Butrintu polega na harmonijnym połączeniu dziedzictwa kulturowego z walorami przyrodniczymi. UNESCO, wpisując to miejsce na Listę Światowego Dziedzictwa w 1992 roku, podkreśliło znaczenie tej symbiozy. Jednak status ten zobowiązuje do szczególnej dbałości o zachowanie autentyczności miejsca. W tym celu wprowadzono szereg regulacji dotyczących ruchu turystycznego, aby zminimalizować negatywny wpływ zwiększającej się liczby odwiedzających na stanowisko archeologiczne i ekosystem parku.

Współcześnie Butrint odgrywa kluczową rolę w rozwoju turystyki kulturowej w Albanii. Jest nie tylko źródłem wiedzy o starożytnej historii regionu, ale także ważnym ośrodkiem badań naukowych. Regularnie organizowane są tu międzynarodowe konferencje archeologiczne i warsztaty konserwatorskie. Park stał się również miejscem realizacji programów edukacyjnych dla szkół i uniwersytetów, przyczyniając się do lepszego zrozumienia znaczenia ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego wśród młodego pokolenia Albańczyków.