W tym artykule
Czeski Krumlov (Český Krumlov) to miasto położone w kraju południowoczeskim na Wyżynie Szumawskiej. Miasto rozciąga się wokół XIII-wiecznego zamku, który pierwotnie służył ochronie brodu umożliwiającego przeprawę przez Wełtawę. Český Krumlov stanowi wyjątkowy przykład małego średniowiecznego miasteczka Europy Środkowej, które przez pięć stuleci rozwijało się bez zakłóceń, zachowując nienaruszone dziedzictwo architektoniczne. W 1992 roku zabytkowe centrum miasta zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Historia miasta
Pierwsze udokumentowane wzmianki o osadzie Krumlov pochodzą z 1253 roku, kiedy to miejscowość pojawia się w oficjalnych zapisach jako ważny punkt na szlaku handlowym biegnącym wzdłuż Wełtawy. Nazwa miejscowości wywodzi się od staroczeskiego słowa „krumlov”, oznaczającego miejsce położone na zakręcie rzeki, co doskonale oddaje topografię terenu, na którym założono miasto. Wełtawa tworzy w tym miejscu charakterystyczny meander, który w naturalny sposób wyznaczył kształt późniejszej zabudowy.
Budowę zamku na lewym brzegu Wełtawy rozpoczęli w XIII wieku przedstawiciele rodu Vitkowiców, jednego z najpotężniejszych czeskich rodów arystokratycznych, którego symbolem była pięciopłatkowa róża. Wybór miejsca na budowę nie był przypadkowy – wysoka skała wznosząca się nad rzeką zapewniała doskonałą pozycję obronną, a jednocześnie pozwalała kontrolować ważny szlak handlowy i przeprawę przez rzekę. Pierwotna warownia miała charakter typowo obronny, jednak już wówczas istniały plany jej przyszłej rozbudowy.
Od 1302 roku zamek stał się główną siedzibą rodu Rožmberków, będących jedną z gałęzi Vitkowiców, którzy władali tym regionem przez kolejne trzysta lat. Rožmberkowie szybko uczynili z Krumlova centrum swoich rozległych posiadłości w południowych Czechach, systematycznie rozbudowując zamek i wspierając rozwój osady. Za czasów Piotra z Rožmberka, wybitnego administratora i polityka, który zarządzał rodowymi włościami na przełomie XIV i XV wieku wybudowano nowy „Górny Zamek”. Ta rozległa rezydencja wzniesiona w stylu gotyckim znacząco powiększyła pierwotny kompleks zamkowy i stała się symbolem rosnącej potęgi rodu.
W kolejnych wiekach „Górny Zamek” był wielokrotnie rozbudowywany i modyfikowany zgodnie z panującymi trendami architektonicznymi. Każde, kolejne pokolenie Rožmberków przyczyniało się do rozbudowy średniowiecznej warowni, co w konsekwencji zmieniło ją w reprezentacyjną siedzibę rodową dorównującą najznakomitszym rezydencjom europejskim. Szczególnie intensywny okres rozbudowy przypadł na epokę renesansu, kiedy zamek wzbogacił się o arkadowe dziedzińce, ozdobne attyki i malowidła ścienne. Ta ciągłość architektonicznej ewolucji sprawia, że zamek w Czeskim Krumlovie stanowi fascynujący przegląd stylów od wczesnego gotyku po późny barok.
Równolegle pod zamkiem kształtowała się osada Latran, której mieszkańcy pracowali w zamku lub świadczyli usługi na jego rzecz. Równocześnie na prawym brzegu Wełtawy powstawało nowe miasto, budowane według planu architektonicznego wzorowanego na Czeskich Budziejowicach, z czworokątnym placem i ulicami wychodzącymi z jego rogów.
Panowanie rodu Rožmberków przyniosło długi okres rozwoju gospodarczego i kulturalnego. Wprowadzenie nowych dziedzin gospodarki, takich jak kopalnictwo rud, hodowla owiec, hodowla ryb oraz piwowarstwo zapewniło wysokie dochody i środki na przebudowę zamku w wygodną renesansową siedzibę. Również miejskie gotyckie domy otrzymały renesansowe zwieńczenia i malowane fasady. Ród władał zamkiem i miastem do 1602 roku, kiedy Piotr Vok zmuszony był sprzedać posiadłości cesarzowi Rudolfowi II.
Od 1622 roku do początków XVIII wieku włościami krumlowskimi zarządzał ród Eggenberków, a następnie w latach 1719-1945 zamek należał do rodziny Schwarzenbergów. W 1806 roku miasto stało się częścią Cesarstwa Austriackiego, a po I wojnie światowej znalazło się w granicach Czechosłowacji. W 1938 roku Krumlov wraz z innymi miastami Kraju Sudetów został zajęty przez wojska III Rzeszy. Po II wojnie światowej niemiecka populacja miasta została wysiedlona, a Krumlov ponownie znalazł się w granicach Czechosłowacji.
Zamek Krumlov
Dominującym punktem Českého Krumlova jest monumentalny zamek, wyróżniający się zarówno rozmiarami, jak i malowniczym położeniem na skalistym cyplu otoczonym meandrami Wełtawy. Jest to drugi co do wielkości kompleks zamkowy w Czechach, ustępując jedynie praskim Hradczanom. Rozległość zamku (zajmuje powierzchnię ponad 7 hektarów) oraz jego złożona struktura architektoniczna odzwierciedlają wielowiekowy proces rozbudowy i przekształceń, prowadzonych przez kolejnych właścicieli.
Najstarsza część kompleksu, tzw. Hrádek (Zameczek) z potężną okrągłą wieżą, pochodzi z połowy XIII wieku. Ta charakterystyczna wieża o wysokości 54 metrów, widoczna z wielu punktów miasta, stanowi jeden z najbardziej rozpoznawalnych elementów panoramy Krumlova. Wieża była nie tylko elementem obronnym, ale również symbolem władzy i prestiżu właścicieli zamku. Z jej szczytu rozciąga się panoramiczny widok na całe miasto i malowniczą dolinę Wełtawy. Ściany Hrádku zdobią renesansowe sgraffita przedstawiające sceny z mitologii antycznej oraz herby właścicieli.
Na skalnej ostrodze znajduje się Horní Hrad (Górny Zamek), do którego pierwotnie wchodziło się przez gotycką wieżę „Máslenice” i drewniany most przerzucony nad naturalnym obniżeniem terenu. Ta część zamku składa się z pięciu dziedzińców, wokół których zgrupowane są budynki z różnych epok. Po wybudowaniu nowego wjazdu wieżę „Máslenice” przebudowano w stylu renesansowym, dodając charakterystyczne attyki i dekoracyjne elementy architektoniczne. Wewnątrz zamku zachowało się wiele autentycznych wnętrz, które dokumentują kulturę arystokracji od późnego średniowiecza po XIX wiek. Szczególnie cenne są sale reprezentacyjne z bogatą sztukaterią, zabytkowym umeblowaniem oraz kolekcjami malarstwa, gobelinów i porcelany.
W okresie baroku na terenie zamku powstały nowe budowle, wzbogacające kompleks zamkowy o kolejne reprezentacyjne elementy. „Mincovna” (Mennica), gdzie niegdyś bito monety, jest przykładem funkcjonalnej architektury barokowej, łączącej cele użytkowe z estetyką właściwą dla epoki. „Nové purkrabství” (Nowa Kasztelania) służyła jako siedziba administracji rozległych dóbr zamkowych. Budynki te, choć zbudowane dla celów praktycznych, odznaczają się starannym wykończeniem detali architektonicznych, co świadczy o wysokim statusie właścicieli zamku.
Teatr zamkowy
Wyjątkowym w skali europy miejscem na terenie kompleksu jest teatr z 1681 roku, który pozostał niezmieniony od 1766 roku. Jest to jeden z najlepiej zachowanych barokowych teatrów dworskich na świecie, z oryginalnymi kulisami, kurtyną, kostiumami i urządzeniami scenicznymi z epoki. Teatr zamkowy w Czeskim Krumlovie był miejscem wystawnych przedstawień operowych i dramatycznych, organizowanych dla właścicieli zamku i ich gości.
Zachowane urządzenia sceniczne, umożliwiające szybkie zmiany dekoracji i efekty specjalne, pozwalają zrozumieć poziom ówczesnej techniki teatralnej. W teatrze do dziś odbywają się specjalne przedstawienia, podczas których używa się oryginalnego oświetlenia świecowego, co pozwala współczesnym widzom doświadczyć atmosfery XVIII-wiecznego spektaklu.
Barokowe ogrody
Ogrody zamkowe, założone w końcu XVII wieku za czasów rodu Eggenberków i rozbudowane przez Schwarzenbergów, zajmują imponującą powierzchnię 11 hektarów. Wschodnia część ogrodów urządzona jest w stylu parku francuskiego, z geometrycznymi rabatami kwiatowymi, strzyżonymi żywopłotami i symetrycznymi alejami. W tej części znajduje się budynek zimowej ujeżdżalni, gdzie trenowano konie bez względu na pogodę oraz letnia ujeżdżalnia pod gołym niebem, służąca pokazom jeździeckim w okresie letnim.
Główną ozdobą wschodniej części ogrodów jest monumentalna kaskadowa fontanna z posągami postaci mitologicznych z lat 1749-1765. To barokowe dzieło sztuki ogrodowej, zaprojektowane przez wybitnych rzeźbiarzy, przedstawia sceny z mitologii greckiej, w tym historię Perseusza i Andromedy. Precyzyjnie wykonane rzeźby i przemyślany system hydrauliczny fontanny stanowią świadectwo wysokiego poziomu sztuki i techniki XVIII wieku.
Pozostała część ogrodów, położona na zachód od fontanny utrzymana jest w stylu angielskim, z naturalistycznymi grupami drzew, swobodnie wijącymi się ścieżkami i malowniczymi polanami. Takie połączenie formalnego stylu francuskiego z bardziej swobodnym stylem angielskim było charakterystyczne dla XVIII-wiecznych założeń ogrodowych. W tej części znajduje się Letohrádek Bellarie (Belweder) z lat 1706-1708, uznawany za jedną z najcenniejszych budowli ogrodowych w Czechach. Ten elegancki pawilon, służący do wypoczynku i rozrywki, mieścił niegdyś salę bankietową i pomieszczenia dla muzyków. Z jego tarasu roztacza się malowniczy widok na ogrody i miasto.
Ogrody zamkowe kończą się malowniczym jeziorkiem z wysepką, które pełniło zarówno funkcję dekoracyjną, jak i praktyczną – było rezerwuarem wody dla fontann i systemów nawadniających. Między zamkiem a teatrem i ogrodami znajduje się trzypoziomowy wiadukt zwany mostem płaszczowym, zbudowany nad specjalnie wykonanym głębokim przekopem, który pełnił rolę fosy. Most zapewniał możliwość wygodnego przemieszczania się pomiędzy zamkiem i ogrodami, a jednocześnie spełniał funkcje obronne.
Stare Miasto
Stare Miasto zachwyca wieloma cennymi zabytkami, które stanowią świadectwo bogatej historii Czeskiego Krumlova. Centralnym punktem miasta jest rynek z renesansowym ratuszem, powstałym w XVI wieku z połączenia dwóch gotyckich domów. Po przebudowie ratusz otrzymał bogato zdobioną attykę, którą w późniejszym okresie przekształcono w stylu klasycystycznym nadając mu bardziej stonowany, ale elegancki charakter. Na rynku znajduje się również kolumna morowa ze studnią (Mariánský Sloup s Kašnou) z 1715 roku, wzniesiona jako wotum wdzięczności za ustąpienie zarazy, która nawiedzała miasto. Jest ona cennym przykładem barokowej rzeźby sakralnej, charakterystycznej dla miast środkowoeuropejskich tego okresu.
Dominującym obiektem sakralnym Starego Miasta jest gotycki kościół św. Wita, którego budowę rozpoczęto na początku XV wieku, jednak prace zostały przerwane przez wojny husyckie i ukończono je dopiero w późniejszym okresie. Ta monumentalna świątynia, z charakterystycznym dla gotyku strzelistym kształtem, stanowi ważny punkt orientacyjny w panoramie miasta.
Kolejnym, wartym uwagi obiektem jest dawne Kolegium Jezuickie z lat 1568-1588, które po latach służyły jako koszary wojskowe, a od 1889 pełniły funkcje hotelowe. W dawnym seminarium jezuickim mieści się obecnie muzeum miejskie, prezentujące historię i kulturę regionu. Architektura tych budynków odzwierciedla wpływy zakonu jezuitów na rozwój edukacji i kultury w mieście.
Na uwagę zasługuje również Dom Jakuba Krčina z około 1580 roku, ozdobiony rozległymi malowidłami ściennymi na fasadzie. Jakub Krčin był znanym administratorem posiadłości rodu Rožmberków i jego dom stanowi przykład renesansowej architektury mieszczańskiej najwyższej klasy. W budynku dawnego miejskiego browaru z 1605 roku mieści się dzisiaj Międzynarodowe Centrum Kulturalne Egona Schielego, poświęcone twórczości tego kontrowersyjnego artysty ekspresjonistycznego, który przez pewien czas mieszkał i tworzył w Czeskim Krumlovie.
Latran – historyczna dzielnica pod zamkiem
Latran to historyczna dzielnica miasta położona pod zamkiem na lewym brzegu Wełtawy, która powstała jako osada służebna wobec zamku. Jej nazwa pochodzi od łacińskiego słowa „latus” (bok) i wskazuje na jej położenie u boku zamku. W przeciwieństwie do planowo rozbudowanego Starego Miasta, Latran rozwijał się bardziej żywiołowo, dostosowując się do topografii terenu i potrzeb zamku.
W dawnym kościele św. Jošta, który pierwotnie pełnił funkcję szpitalnego, znajduje się obecnie Muzeum Marionetek z ekspozycją obejmującą marionetki, kompletne scenografie i kurtyny z XIX-wiecznych teatrów. Warto w tym miejscu podkreślić, że Czechy posiadają bardzo bogatą tradycję teatru lalkowego, a ekspozycja w Krumlowie pozwala prześledzić rozwój tej formy sztuki na przestrzeni wieków.
Ważnym obiektem sakralnym w dzielnicy Latran jest dawny klasztor minorytów, który wraz z przyległym kościołem tworzy zwarty kompleks zabudowań. Przez wieki klasztor był ważnym ośrodkiem życia duchowego i kulturalnego miasta. Jego architektura łączy elementy gotyckie z późniejszymi dodatkami barokowymi.
Dawny Pański Browar to imponujący przykład renesansowej architektury przemysłowej, przebudowany w końcu XIX wieku zgodnie z wymogami nowoczesnej produkcji piwa. W najstarszej części budynku mieścił się wcześniej arsenał, co świadczy o strategicznym znaczeniu tego miejsca dla obrony miasta. Piwowarstwo było ważną gałęzią gospodarki Českého Krumlova, przynoszącą znaczne dochody lokalnym właścicielom.
Brama Budziejowicka z lat 1598-1602 to jedyna zachowana brama miejska, która była częścią systemu fortyfikacji chroniących miasto. Stanowiła ona główne połączenie z pobliskimi Czeskimi Budziejowicami, ważnym ośrodkiem administracyjnym i handlowym regionu. Jej masywna konstrukcja z kamiennymi detalami architektonicznymi świadczy o znaczeniu, jakie przywiązywano do bezpieczeństwa miasta w niespokojnych czasach przełomu XVI i XVII wieku.