Zamek w Ząbkowicach Śląskich. Świadectwo potęgi Piastów

Renesansowy Zamek w Ząbkowicach Śląskich został wzniesiony w latach 1522-1532 w miejscu gotyckiej warowni i uznawany jest za jeden z najstarszych zamków na Dolnym Śląsku. Obecnie zachowane ruiny przeszły gruntowną rewitalizację i obecnie udostępnione są do zwiedzania.

Początki zamku sięgają 1287 roku, gdy książę świdnicko-jaworski Bolko I zdecydował o wzniesieniu potężnej warowni, mającej chronić południowe rubieże jego księstwa. Pierwotnie gotycka budowla pełniła funkcje obronne, strzegąc ważnych szlaków handlowych prowadzących z Czech na Śląsk. W 1335 roku zamek przetrwał oblężenie czeskich wojsk, demonstrując swoje walory obronne. Ze względu na dynamiczną sytuację polityczną regionu w 1336 roku książę Bolko II zastawił warownię Luksemburgom, a nieco później zamek został sprzedany wraz z miastem. Transakcja ta włączyła Ząbkowice Śląskie w orbitę wpływów czeskich, co miało istotny wpływ na dalsze losy obiektu.

Kolejne stulecia przyniosły zamkowi liczne zniszczenia i odbudowy. W okresie wojen husyckich budowla została poważnie uszkodzona, po czym nowi właściciele przeprowadzili jej modernizację i wzmocnienie. W połowie XV wieku zamek przeszedł w ręce synów króla czeskiego Jerzego z Podiebradów. W 1468 roku został zaatakowany przez mieszczan wrocławskich, świdnickich i nyskich, co doprowadziło do kolejnych uszkodzeń. W 1489 roku obiekt oblegał król węgierski Maciej Korwin, który zdobył go dopiero po kilkumiesięcznym oblężeniu i sprowadzeniu ciężkiego działa ze Świdnicy.

Przełomowym momentem w historii zamku był okres 1522-1532, gdy książę ziębicki Karol I zdecydował o częściowym rozebraniu pozostałych murów i budowie nowej rezydencji w stylu renesansowym. Nowa budowla zawierała w sobie pozostałości dawnej gotyckiej warowni, co do dziś można zaobserwować na południowej ścianie ruin. Projektantem obiektu był ceniony czeski architekt Benedykt Rejt, który stworzył rezydencję z dobrze zamaskowanym systemem obronnym.

Zmierzch świetności zamku

Zamek nie uniknął zniszczeń podczas wojny trzydziestoletniej. W 1646 roku uszkodzeniu uległy basteje i niektóre części mieszkalne. Mimo próby odbudowy podjętej na początku XVIII wieku przez księcia H.J. Auersperga, obiekt został ostatecznie opuszczony w 1728 roku. Jego stan dodatkowo pogorszył pożar z 1784 roku, po którym zamek popadł w ruinę.

W okresie międzywojennym na zamku funkcjonowało muzeum regionalne oraz schronisko turystyczne. Po II wojnie światowej pierwsze prace zabezpieczające przeprowadzono dopiero w latach 1958-1961. Współczesne działania konserwatorskie są ukierunkowane na utrzymanie obiektu jako tzw. trwałej ruiny. W grudniu 2013 roku zakończył się drugi etap prac remontowych, obejmujących zabezpieczenie korony murów skrzydła wschodniego i południowego oraz południowo-wschodniej bastei.

Architektura obronna z renesansowym szlifem

Zamek w Ząbkowicach Śląskich to budowla składająca się z czterech dwupiętrowych skrzydeł, tworzących regularny czworobok. System obronny opierał się na dwóch narożnych, trójkondygnacyjnych bastejach, umiejscowionych po przekątnej, które umożliwiały flankowy ostrzał atakujących. Pomieszczenia mieszkalne znajdowały się na wyższych piętrach, były dobrze oświetlone zewnętrznymi oknami.

Szczyty murów zdobiła dekoracyjna attyka, która oprócz funkcji estetycznej pełniła rolę osłony dla posterunków straży. Jej okienka służyły jako strzelnice. Nad głównym wjazdem na dziedziniec, od strony wschodniej, umieszczono tarczę herbową fundatora zamku. Portal wejściowy, wykonany z ciosanego kamienia i zakończony ostrołukiem, nawiązywał stylistycznie do gotyku.

Nad bramą wznosiła się wysoka wieża z attyką, a obok znajdowała się węższa furtka dla pieszych. System obronny uzupełniała mała kolista wieżyczka po północno-wschodniej stronie murów. Szczególnie wartościowym elementem architektury zamku były renesansowe krużganki na dziedzińcu przy książęcym, wschodnim skrzydle. Są one – obok wawelskich i brzeskich – uznawane za najwcześniejsze tego typu rozwiązanie na terenie Polski.

Zamek w Ząbkowicach Śląskich pozostaje jednym z najciekawszych przykładów architektury obronno-rezydencjonalnej okresu renesansu na Dolnym Śląsku. Jego zwiedzanie pozwala prześledzić skomplikowane dzieje regionu i poznać architektoniczne rozwiązania łączące tradycję gotycką z nowoczesnymi, jak na swoje czasy, elementami renesansowymi.

Co warto zobaczyć?

Na terenie zamku zachowało się wiele fascynujących elementów architektonicznych z różnych epok. Do najciekawszych należą:

• Cylindryczna wieża – unikatowy przykład średniowiecznej architektury obronnej, wyróżniający się na tle typowych czworobocznych wież z tego okresu.
• Renesansowe detale architektoniczne – zachowane fragmenty ozdobnych obramowań okiennych i śladów po arkadowych krużgankach świadczą o dawnym przepychu rezydencji.
• Mury obronne – imponujące pozostałości fortyfikacji o grubości dochodzącej do 2 metrów, wykonane z lokalnego kamienia.
• Dziedziniec zamkowy – przestrzeń pozwalająca wyobrazić sobie dawny układ przestrzenny całego założenia.

Atrakcje wokół zamku

W bezpośrednim sąsiedztwie zamku znajduje się kilka interesujących szlaków turystycznych, prowadzących przez malownicze tereny Przedgórza Sudeckiego. Z murów zamkowych rozciąga się przepiękna panorama miasta i okolicznych wzgórz, szczególnie efektowna podczas zachodu słońca.

W sezonie turystycznym na zamku organizowane są różnorodne wydarzenia kulturalne, w tym:

• Nocne zwiedzanie z pochodniami
• Rekonstrukcje historyczne
• Warsztaty dawnego rzemiosła
• Koncerty muzyki dawnej

Ciekawostki i legendy

Z zamkiem wiąże się wiele fascynujących legend. Jedna z nich opowiada o tajemniczych podziemnych przejściach łączących warownię z miastem, którymi według podań uciekali mieszkańcy podczas oblężeń. Inna legenda mówi o Białej Damie, duchu dawnej mieszkanki zamku, która pojawia się w bezksiężycowe noce.

Ciekawostką jest fakt, że w XVI wieku na zamku gościł słynny astronom Tycho de Brahe, który prowadził tu obserwacje astronomiczne. To właśnie z wysokości zamkowych murów wykonał część swoich przełomowych pomiarów.

Zamek w Ząbkowicach Śląskich to nie tylko świadek burzliwej historii Dolnego Śląska, ale także miejsce, gdzie przeszłość spotyka się z teraźniejszością. Malownicze ruiny, fascynująca historia i bogaty program wydarzeń kulturalnych sprawiają, że jest to obowiązkowy punkt na mapie każdego miłośnika zamków i historii. Niezależnie od pory roku, wizyta w tym miejscu pozostawia niezapomniane wrażenia i zachęca do ponownych odwiedzin.

Informacje praktyczne

Zwiedzanie z przewodnikiem  o godzinie 10:00, 12:00 , 14:00 i 15:00

Godziny otwarcia

• Sezon letni (kwiecień-październik): wtorek-niedziela 10:00-18:00
• Sezon zimowy: zwiedzanie możliwe po wcześniejszym uzgodnieniu

Cennik biletów

Bilety łączone: Krzywa Wieża + Izba Pamiątek Regionalnych + Laboratorium Frankensteina + Zamek

Bilety są do nabycia w kasie Ząbkowickiego Centrum Kultury i Turystyki (http://www.zckit.pl/)

Dojazd i parking

• Samochodem: parking znajduje się u podnóża wzgórza zamkowego
• Komunikacją publiczną: regularne połączenia autobusowe z Wrocławia i innych miast regionu

Najlepszy czas na zwiedzanie to miesiące od maja do września, gdy pogoda sprzyja eksplorowaniu ruin i podziwianiu widoków. Warto zaplanować wizytę podczas organizowanych na zamku wydarzeń kulturalnych.