Wędrówki szlakiem zabytków gotyku, wśród których znajdują się także najbardziej okazałe i monumentalne nie tylko w skali naszego kraju, lecz także całej Europy.
Wyruszamy z Bydgoszczy na północ, by przez Świecie dotrzeć do Gniewa. Szosa wiedzie wschodnim skrajem Borów Tucholskich. Jadąc dalej na północ Szlakiem Cystersów w Rudnie zbaczamy w lewo na Pelplin. Po zwiedzeniu wspaniałego zespołu pocysterskiego udajemy się szosą na Tczew, by w Czarlinie skręcić w prawo (droga nr 50), przejechać Wisłę i dotrzeć do Malborka. Z Malborka kierujemy się na południe do Sztumu (droga nr 514) i przez Kwidzyń, Grudziądz i Chełmno wrócić do Bydgoszczy. Całość trasy liczy więc 297 km.
Świecie
Gród pomorski od XI w. w 1309 r. zdobyty przez krzyżaków, którzy wznieśli w widłach Wdy i Wisły zamek – stolicę komturii – który ostatecznie od 1466 r. należał do Polski. Świecie było jedynym w Polsce zamkiem wodnym, chronionym głównie przez Wdę i system fos. Zamek wznoszony był w stylu włoskim z pierwszej połowy XIV w. – rzadko stosowanym w budownictwie krzyżackim, z owalnymi wieżami a nie typowymi, czworobocznymi. W XVII wieku zniszczony w czasie wojen szwedzkich nie został już odbudowany, częściowo rozebrany został władze pruskie w 1772 roku. Do dnia dzisiejszego ocalały jedynie fragmenty zamku.
Inne zabytki Świecia
- Gotycki kościół parafialny z XV w. z renesansową wieżą.
- Kościół św. Stanisława – od 1400 r. do połowy XVII w. przebudowywany –kościół charakteryzuje się nietypową bryłą i różnorodnością stylów. Część główna bazylikowa z bardzo niskimi nawami bocznymi.
- Zespół klasztorny Bernardynów – barokowa budowla z przełomu XVI i XVII w. W kościele znajduje się polichromia z ok. 1800 r. oraz stare organy odznaczające się głębokim, wibrującym brzmieniem.
Gniew
Od XIII w. należał do Zakonu Krzyżackiego. W 1410 r. zdobyty przez wojska króla Władysława Jagiełły, aby po pokoju toruńskim w 1466 stać się ważnym ośrodkiem handlu zbożem i drzewem. W XVII w. jego starostą był Jan Sobieski. W 1807 r. zdobyty przez wojska gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Gniew ma jedną z najlepiej zachowanych starówek na Pomorzu. We wschodniej części miasta czworoboczny zamek gotycki z narożnymi wieżami – obecnie dom wycieczkowy. W 1679 r. z inicjatywy królowej Marysieńki na podzamczu zbudowano pałac barokowy. Znajduje się tu również kościół z pierwszej połowy XIV w. z wyposażeniem z XVII i XVIII w.
Pelplin
W 1274 r. nadany cystersom, którzy od 1276 r. budowali tu klasztor i kościół. Zespół pocysterski, z kościołem gotyckim z XIII – XVI w. należy do najpiękniejszych w Polsce. Portal z rzeźbionym tympanonem ok. 1300 r. Ołtarz główny późnorenesansowy z pierwszej połowy XVII w., drugi co do wielkości w Europie. Piękne stalle gotyckie i renesansowe. W refektarzu biblioteka Seminarium Duchownego z cennymi rękopisami i egzemplarzem Biblii Gutenberga. Najstarsze rękopisy z XII w. Kościół parafialny Bożego Ciała z XIV w. z drewnianym stropem pokrytym barwną, współczesną polichromią.
Malbork
W 1309 roku krzyżacy przenieśli tu z Wenecji siedzibę wielkiego mistrza zakonu, który od tej pory został stolicą państwa zakonnego. Od 1466 r. do 1772 r. Malbork należał do Polski, następnie do Prus. Zamek Krzyżacki budowany i rozbudowywany na przełomie XIII – XV w. jest wybitnym zabytkiem obronnego budownictwa średniowiecznego, uważany za największą tego rodzaju budowlę w Europie i znajdujący się na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Na całość składa się Przedzamcze (zwane Niskim Zamkiem) oraz zamki Średni i Wysoki. Najstarszą częścią jest Wysoki Zamek (wybudowany w latach 1276-1280). Z wnętrz na uwagę zasługuje kapitularz o sklepieniu gwiaździstym. Zamek Średni był siedzibą centralnych władz Zakonu. W latach 1383 – 1399 dobudowano Pałac Wielkiego Mistrza – szczytowe osiągnięcie architektoniczne późnego gotyku dworskiego.
Sztum
Kościół gotycki z XVI w. Zamek wzniesiony w latach 1326-1335 na planie pięciokąta, a obecnie muzeum. Od zamku do miejskiego kąpieliska prowadzi promenada.
Kwidzyń
W 1440 r. został tu założony antykrzyżacki Związek Pruski. Zamek (wybudowany w latach 1320-1347) czworoboczny, częściowo zniszczony w 1798 r. Ocalało skrzydło zachodnie i północne, wieża studzienna i tzw. gdanisko – wieża z urządzeniami sanitarnymi połączona z zamkiem gankiem na pięciu arkadach w którym obecnie zlokalizowane jest muzeum. Do zamku przylega kościół p.w. św. Jana Ewangelisty o charakterze obronnym z XIV w. W nawie głównej sklepienia gwiaździste. Wyposażenie od gotyku do neogotyku. Gotycka polichromia z XIV w.
Grudziądz
W centrum średniowieczny rynek. Przy ul. Ratuszowej kościół farny (XIV-XVI w.) z późnoromańską chrzcielnicą. Naprzeciw dawne kolegium Jezuitów z XVII w. a obecnie Urząd Miejski. Obok barokowy kościół pojezuicki wybudowany w latach 1648-1715. Nad Wisłą zespół spichlerzy gotyckich włączonych w system murów miejskich. W dawnym klasztorze Benedyktynek znajduje się muzeum. Przy ul. Wybickiego barokowy kościół i klasztor Reformatów z 1751 r. (obecnie więzienie). Warto także zobaczyć Obserwatorium Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika i Ogród Botaniczny im. Jana III Sobieskiego.
Chełmno
Osada istniała tu już od XI w. W 1233 r. lokacja miasta na prawie tzw. Chełmińskim, które miało później określać ramy prawne organizacji wielu miast w Polsce. Do 1458 r. siedziba sądu dla miast lokowanych na tym prawie. Miasto rozplanowane na układzie szachownicowym, otoczone prawie w całości zachowanym ciągiem murów obronnych wzniesionych na przełomie XIII – XIV w. W rynku ratusz z końca XIII w. przebudowany manierystycznie w drugiej połowie XVI w. Na elewacji zachodniej żelazny wzorzec pręta chełmińskiego – obowiązkowy w państwie krzyżackim. Kościół farny p.w. N.M.P. z l. 1280-1330. Wewnątrz fragmenty polichromii z XIV – XVI w. Na filarach gotyckie rzeźby apostołów z XIV w.. Gotycka płyta nagrobna Lamberta Longusa (1319 r.) i dwie późnorenesansowe Niemojewskich z początku XVII w.
Na północno-zachodnim skraju miasta kościół i klasztor Cysterek z końca XIII w. W dwukondygnacyjnym kościele cenne wyposażenie z XVII i XVIII w. Płyta nagrobna A. Lischovena z XIII w. – jeden z najstarszych zabytków rzeźby na Pomorzu.
Przy ul. Dominikańskiej – kościół podominikański, którego powstanie datowane jest XIII – XIV w. Fragmenty polichromii (XIV – XV w.) płyta nagrobna Henryka (XIII – XIV w.) pierwszego biskupa chełmińskiego. Ratusz – wspaniały przykład renesansu włoskiego (1567-1572) – obecnie Muzeum Ziemi Chełmińskiej. Po wojnach szwedzkich w Chełmnie reaktywowano istniejące od XVI w. gimnazjum, które otrzymało nazwę Akademii Chełmińskiej wybudowane w latach 1756-1779 ze statusem kolonii akademickiej Uniwersytetu Krakowskiego.