Zamek w Rabsztynie wzniesiony został na Wzgórzu Rabsztyńskim na wysokości 427 metrów i stanowił część systemu obronnego Orlich Gniazd. Nazwa warowni wywodzi się z niemieckiego słowa Rabenstein, co można przetłumaczyć jako krucza skała. Zamek zlokalizowany jest w powiecie olkuskim na wyżynie krakowsko-częstochowskiej.
Pochodzenie nazwy niewątpliwie nawiązuje do licznie występujących w tej okolicy kruków. Niemieckie pochodzenie nazwy może z kolei wskazywać na założyciela zamku, w związku z czym istnieją trzy teorie: jedna z nich przypisuje budowę biskupowi krakowskiemu Janowi Muskacie, inna królowi czeskiemu i polskiemu Wacławowi II, a jeszcze inna sugeruje związki z rodem Toporczyków z Morawicy. Warownia w Rabsztynie znajduje się na trasie Szlaku Orlich Gniazd, której nazwa zainspirowana została przez orle gniazda zakładane na nieprzystępnych, wysokich skałach podobnie jak zamki, grody i strażnice, które składały się na cały system obronny małopolski.
Architektura zamku
Malowniczo położony Zamek w Rabsztynie składa się z trzech odrębnych części: zamku górnego, średniego i dolnego. Architektura warowni ewoluowała od stylu gotyckiego do renesansowego. W obrębie zamku górnego znajduje się rezydencja z charakterystyczna wieżą o prostokątnej podstawie, która w górnej części przechodzi w formę półkolistą. W XV wieku wieża została rozbudowana, zyskując ośmioboczną ceglaną nadbudowę.
Część środkowa warowni to zespół dwóch budynków pełniących funkcje mieszkalno-gospodarcze oraz narożna wieża strażnicza. Zamek środkowy otoczony jest murem z bramą wjazdową, która prowadziła na dziedziniec zamkowy. W tej części zamku znajduje się również studnia, która niegdyś sięgała, aż do poziomu wsi Rabsztyn i zapewniała stały dostęp do wody.
Zamek dolny w pierwotnym założeniu zawierał wieżę bramną połączoną z mostem – w przeszłości najprawdopodobniej zwodzonym -, oraz mur kurtynowy i kasztel. Na przełomie XVI i XVII wieku nastąpiła znacząca przebudowa zamku podczas którego w miejscu warowni powstał pałac, a podczas przebudowy rozebrano część murów obronnych. Na północ od zamku rozciąga się sucha fosa i most. W przeszłości teren ten był dodatkowo umocniony wałami artyleryjskimi.
Historia zamku
Początki zamku są trudne do określenia, jako że najwcześniejsze wzmianki pisemne datuje się na rok 1396 i odnoszą się one do kapelana kaplicy zamkowej Grzegorza oraz Iwa, burgrabiego rabsztyńskiego. Badania archeologiczne pozwoliły określić, że pierwsze drewniane budowle warowni usytuowano na wapiennej skale już w drugiej połowie XIII wieku. Zamek ten pełnił funkcję strażnicy na granicy z Czechami, zabezpieczał szlak handlowy z Krakowa do Wrocławia i stanowił rezydencję starostów. Wzniesienie murowanego obiektu, składającego się z tzw. „kamienicy” i wieży, przypisuje się panowaniu Kazimierza Wielkiego, choć istnieją przypuszczenia, że zamek powstał wcześniej.
Pierwsze szczegółowe informacje o zamku pochodzą z końca XIV wieku, kiedy to Władysław Jagiełło przekazał zamek w zastaw Spytkowi II z Melsztyna. Po śmierci Spytka w 1399 roku na polu bitwy nad Worsklą, dobra te przejęła jego żona Elżbieta Melsztyńska, pozostawiając zamek w posiadaniu rodziny Leliwitów (Melsztyńskich), aż do połowy XV wieku. Zamek w późniejszym okresie przejął Jan Melsztyński, który w 1412 roku na wniosek wojewody krakowskiego dokonał przebudowy zamkowej wieży i studni. Po śmierci Jana zamek przejął jego syn Spytek III Melsztyński. Konflikt Spytka III z biskupem krakowskim doprowadził do jego klęski w bitwie pod Grotnikami w 1439 roku. Po jego śmierci majątek został skonfiskowany przez króla lecz w wyniku interwencji rycerstwa włości zwrócono wdowie po Spytku, Beatrycze z Szamotuł.
W roku 1441 zamek przeszedł w ręce Jadwigi Księskiej, a w pierwszej połowie XVI wieku stał się własnością Andrzeja z Kościelca, a następnie przeszedł w ręce rodziny Bonerów, którzy pełnili funkcję starostów przez cztery pokolenia. W 1592 roku, po śmierci Seweryna Bonera młodszego, zamek przejął ród Firlejów. Rozpoczęte wówczas inwestycje budowlane kontynuował Mikołaj Wolski, zastępując zamek dolny późnorenesansowym pałacem. Zamek uległ zniszczeniu podczas potopu szwedzkiego w 1657 roku.
Chociaż po zniszczeniach wywołanych wojną ze szwedami próbowano go odbudować, ale nigdy nie przywrócono mu dawnej świetności. Pozostał częściowo użytkowany do początków XVIII wieku, po czym został opuszczony. Właściciele przenieśli się do nowego dworku i folwarku, a zamek popadał w dalszą ruinę. Na początku XX wieku przetrwała jedynie wieża główna, najstarsza część zamku.
Zwiedzanie zamku w Rabsztynie
Dzięki staraniom Stowarzyszenia Zamek Rabsztyn oraz Urzędu Miasta i Gminy Olkusz, będącego obecnie właścicielem obiektu udało się przeprowadzić częściową rekonstrukcję założenia oraz udostępnić zamek dla zwiedzających. Aktualnie prowadzone są prace adaptacyjne w niektórych pomieszczeniach zamkowych. Ruiny zamku w Rabsztynie były wykorzystywane w filmie „Karol. Człowiek, który został papieżem”, wyreżyserowanemu przez Giacomo Battiato. Na terenie zamku odbywają się każdego roku turnieje rycerskie oraz wydarzenie znane jako Juromania.