W tym artykule
Pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach stanowi najlepiej zachowaną oryginalną rezydencję wczesnobarokową z pierwszej połowy XVII wieku w Polsce. Obecnie funkcjonujący jako oddział Muzeum Narodowego w Kielcach obiekt powstał jako reprezentacyjna siedziba biskupów krakowskich. Imponująca budowla, ufundowana przez Jakuba Zadzika, podkanclerzego i kanclerza wielkiego koronnego, biskupa chełmińskiego, a od 1635 roku krakowskiego, stanowi malowniczą dominantę w krajobrazie miasta.
Korpus główny dzisiejszego pałacu wzniesiono najprawdopodobniej już w 1641 roku, choć prace wykończeniowe trwały do roku 1644. Prowadzono je pod kierunkiem starosty Stanisława Czechowskiego i budowniczego Jana Herbka, według projektów architekta, którego tożsamość wciąż pozostaje przedmiotem dyskusji wśród historyków sztuki. Przez lata w literaturze pałac funkcjonował jako dzieło Giovanniego Trevano, jednak nowsze badania wskazują na możliwość wykonania projektu w warszawskim kręgu Constantino Tencalli lub przypisują go Tomaszowi Poncino.
Architektura i układ przestrzenny
Rezydencja biskupia powstała jako murowany, piętrowy budynek na planie zbliżonym do kwadratu, z dwoma aneksami od strony zachodniej, nakryty dwoma stromymi dachami. Charakterystycznym elementem budowli są cztery sześcioboczne, trzykondygnacyjne wieże wzniesione w narożach i nakryte hełmami, połączone z elewacją wschodnią za pomocą niskich murów parawanowych.
Parter przeznaczono dla dworzan, służby pałacowej oraz administracji, natomiast piętro miało charakter reprezentacyjno-mieszkalny. Wydzielono tam dwie wielkie sale recepcyjne: Sień i Izbę stołową oraz dwa kilkupokojowe apartamenty, pokoje gościnne i pomieszczenia pomocnicze. Program użytkowy piętra, pomimo przeznaczenia dla dostojników kościelnych, nawiązywał do rozwiązań stosowanych w rezydencjach rodowych.
Rezydencję otaczały potężne mury obwodowe wybudowane z łamanego kamienia o długości 600 metrów, które okalały obszar o powierzchni 2,1 hektara. Opasanie pałacu murem już na etapie budowy nawiązywało do tradycji średniowiecznej siedziby feudalnej, podnosząc tym samym splendor rezydencji. Teren wewnątrz założenia podzielono murami wewnętrznymi na dwie części: zachodnią zajmował ogród, wschodnią dziedziniec paradny oraz podwórze gospodarcze.
Bogaty wystrój wnętrz
Bogaty wystrój architektoniczno-malarski budowli, na który składały się stropy ramowe, stropy belkowe, fryzy podstropowe, oprawy kominków, portali, dekoracje sztukatorskie oraz figury posłów szwedzkich i moskiewskich przy obeliskach na fasadzie, miał podkreślać wagę dokonań fundatora, jego sukcesy dyplomatyczne z czasów kanclerstwa i posługi duszpasterskiej.
Po śmierci Zadzika w 1642 roku budowę pałacu kontynuował jego następca, biskup Piotr Gembicki. Dzięki zachowanemu wystrojowi wnętrz można dziś podziwiać oryginalne stropy ramowe wykonane w warsztacie nadwornego malarza Wazów – Tomasza Dolabellego, polichromowane stropy belkowe, fryzy podstropowe, marmurowe portale, oprawy kominków oraz posadzki.
Ogród włoski
Dopełnieniem założenia rezydencjalnego jest ogród włoski, rozpościerający się na tyłach pałacu. Od początku miał charakter ozdobno-użytkowy. Centrum stanowił taras z kwaterami ziół i kwiatów, który otaczały drzewa owocowe. Do ogrodu można było zejść schodami z logii bądź z Apartamentu Biskupiego na piętrze, specjalną klatką schodową w wieży południowo-zachodniej.
W XVIII wieku, utrzymując symetryczny układ geometrycznych kwater, ogród wzbogaciły grabowe i lipowe aleje z altanami. Z biegiem czasu pojawiły się również ogrzewane oranżerie, w których uprawiano pomarańczowe, cytrynowe i figowe drzewka, lodownia oraz inspekty do hodowli i rozsad roślin.
Od momentu przejęcia pałacu przez władze cywilne w 1789 roku, ogród zaczął tracić swój pierwotny układ i szatę roślinną. Powrót do stanu opisanego w XVII i XVIII-wiecznych inwentarzach nastąpił dopiero w latach 2002-2003. Obecnie, po przeprowadzonej rekonstrukcji, wokół środkowej, geometrycznej części ogrodu nasadzono jabłonie, a całość otaczają grabowe i lipowe alejki. Ogród włoski jest czynny codziennie w godzinach 10-20, a wstęp jest wolny.
Rozbudowa i zmiany
Istotne zmiany w wyglądzie pałacu wprowadził biskup Konstanty Felicjan Szaniawski, który w latach 1720-1732 zadecydował o wzniesieniu skrzydeł bocznych wzdłuż południowego i północnego boku dziedzińca. Miały one powiększyć powierzchnię mieszkalną rezydencji. Projekt skrzydła południowego przypisywany jest Kasprowi Bażance. Budowę rozpoczęto w 1724 roku, a ukończono w 1727 roku, jednocześnie przygotowując teren pod zabudowę analogicznego skrzydła po północnej stronie dziedzińca.
Rozpoczęte prace dokończył następca, biskup Jan Aleksander Lipski, który w latach 1733-1745 wybudował skrzydło północne. Oba skrzydła połączono z wieżami korpusu za pomocą piętrowych budynków o otwartym na dziedziniec arkadowym podcieniu w parterze. Skrzydła boczne, oprócz dodatkowej powierzchni mieszkalnej, zmieniły charakter założenia pałacowego, zbliżając go do francuskiej rezydencji typu entre court et jardin.
W wyniku upaństwowienia dóbr biskupich uchwałą Sejmu Wielkiego w 1789 roku, pałac stał się siedzibą różnych instytucji państwowych. W XIX i XX wieku mieścił kwatery i magazyny wojskowe, lazaret, biura prezesa Komisji Wojewódzkiej, gubernatora cywilnego, Dyrekcji Głównej Górniczej oraz urzędu skarbowego. W latach 1816-1826 w skrzydle północnym funkcjonowała Szkoła Akademiczno-Górnicza, pierwsza w Polsce uczelnia techniczna, założona przez Stanisława Staszica.
W latach 1867-1872, na skutek przebudowy pałacu na siedzibę urzędu Gubernialnego, dokonano szpecących zmian w sylwecie rezydencji. Wysokie hełmy wież zastąpiono płaskimi namiotowymi daszkami, obniżono dachy obu skrzydeł, usunięto posągi posłów z murków parawanowych oraz rozebrano budynek Kordegardy i oranżerii.
Dopiero w okresie międzywojennym przeprowadzono restaurację budynku, przywracając mu pierwotny wygląd. Zrekonstruowano hełmy wież, odnowiono stropy belkowe i fryzy podstropowe. Z inicjatywy wojewody Władysława Dziadosza, na pamiątkę pobytu w pałacu Józefa Piłsudskiego w 1914 roku, urządzono Sanktuarium Marszałka i Muzeum Legionów Polskich, które uroczyście otwarto w 1938 roku.
Muzeum Narodowe
Od 1971 roku pałac pełni funkcję oddziału Muzeum Świętokrzyskiego, przemianowanego w 1975 roku na Muzeum Narodowe. Rozpoczęto wówczas wieloletnie prace remontowe i badania archeologiczne na terenie wzgórza, korpusie głównym, skrzydłach bocznych oraz w ogrodzie.
Obecnie w Dawnym Pałacu Biskupów Krakowskich udostępniane są cztery ekspozycje stałe. Pierwsza z nich to Wnętrza zabytkowe XVII-XVIII wieku, gdzie prezentowane są wysokiej klasy meble, tkaniny, obrazy i rzemiosło artystyczne z XVII i XVIII wieku, zaaranżowane we wnętrzach piano nobile.
Drugą ekspozycją jest Sanktuarium Marszałka Józefa Piłsudskiego, prezentujące pamiątki związane z legionową przeszłością Kielc, mieszczące się w trzech pomieszczeniach południowo-zachodniego narożnika parteru. Inicjatywa stworzenia Sanktuarium zrodziła się w okresie międzywojennym, a zrealizowano ją w 1990 roku.
Trzecia ekspozycja to Galeria Malarstwa Polskiego i Europejskiej Sztuki Zdobniczej im. Alojzego Obornego, jedna z najlepszych w kraju kolekcji malarstwa polskiego od XVII do połowy XX wieku. Od 1998 roku jest prezentowana w skrzydle północnym i obejmuje ponad 250 obrazów autorstwa najwybitniejszych polskich malarzy.
Najnowszą ekspozycją jest Gabinet Numizmatyczny, otwarty w listopadzie 2015 roku na piętrze pałacu, poświęcony historii pieniądza w regionie w średniowieczu i okresie nowożytnym.
Informacje praktyczne
Dawny Pałac Biskupów Krakowskich jest otwarty dla zwiedzających przez cały rok, z wyjątkiem poniedziałków. Od 1 września do 30 kwietnia muzeum jest czynne we wtorki w godzinach 11:00-19:00, od środy do czwartku w godzinach 9:00-17:00, w piątki od 11:00 do 19:00, a w soboty i niedziele od 9:00 do 17:00. W okresie letnim, od 1 maja do 31 sierpnia, godziny otwarcia w środy, czwartki, soboty i niedziele wydłużają się do 10:00-18:00. We wtorki wstęp na ekspozycje stałe jest bezpłatny.
Ceny biletów indywidualnych na wystawę stałą Wnętrza Pałacowe wynoszą 20 zł (normalny) i 12 zł (ulgowy), zaś na wszystkie ekspozycje stałe 40 zł (normalny) i 24 zł (ulgowy). Dostępne są również bilety grupowe, rodzinne oraz specjalne zniżki w ramach programów Kultura Dostępna i Karta Dużej Rodziny.
Pałac Biskupów Krakowskich znajduje się w samym centrum Kielc, na Placu Zamkowym 1. Można do niego dotrzeć samochodem, kierując się drogą krajową nr 7, a następnie zjeżdżając na Kielce i kierując się do centrum miasta. W pobliżu pałacu znajdują się parkingi, w tym płatny parking przy ulicy Zamkowej. Dojazd możliwy jest również komunikacją miejską, dzięki rozbudowanej sieci autobusowej Kielc.
Ten wyjątkowy zabytek, będący świadectwem świetności epoki Wazów i siedzibą biskupów krakowskich do 1789 roku, stanowi dziś nie tylko malowniczą dominantę w krajobrazie Kielc, ale również ważny ośrodek kulturalny, gdzie organizowane są wystawy czasowe, koncerty i różnorodne imprezy kulturalne, a także prowadzona jest działalność edukacyjna i naukowo-badawcza.
W okolicach pałacu przechodzi czerwony szlak miejski, prowadzący przez zabytkowe i turystycznie interesujące obszary Kielc. Dodatkowo, na zachód od miasta, w Podzamczu Piekoszowskim, można odnaleźć ruiny pałacu rodu Tarłów, stanowiącego kopię pałacu w Kielcach.