W tym artykule
Zamek Krzyżtopór (dawniej znany jako Krzysztopór) to ruiny rezydencji pałacowej z okresu pierwszej połowy XVII wieku, znajdujące się w miejscowości Ujazd w województwie świętokrzyskim. Budowa tego imponującego kompleksu, otoczonego fortyfikacjami bastionowymi, rozpoczęła się w 1621 roku i trwała do 1644 roku. Zanim powstał pałac Wersalski zamek Krzyżtopór był uznawany za jedną z największych budowli pałacowych w Europie. Od 2018 roku zamek został wpisany na listę pomników historii.
Zespół pałacowy Krzyżtopór to niezwykły obiekt architektoniczny, którego konstrukcja łączy w sobie cechy charakterystyczne dla palazzo in fortezza – specyficzny rodzaj pałacu, posiadający cechy obronne. Ten wyjątkowy zabytek składa się z trzech głównych elementów: zespołu pałacowego z przyległymi zabudowaniami gospodarczymi, imponującego założenia obronnego z charakterystycznymi fortyfikacjami bastionowymi oraz przepięknego ogrodu w stylu włoskim, umiejscowionego poza obszarem fortyfikacji.
Sam budynek wzniesiony został na planie pięciokąta, z bastionami umieszczonymi w strategicznych narożnikach. Do budowy użyto kamienia i cegły, a centralną oś założenia tworzą monumentalna wieża bramna oraz bastion zwany Wysokim Rondlem, z charakterystyczną ośmioboczną wieżą. Trzypiętrowy pałac zaprojektowano na planie prostokąta, z eliptycznym dziedzińcem wewnętrznym. Do głównego korpusu pałacu, od strony północno-zachodniej, dostawiono skrzydło z wielką salą na pierwszym piętrze, zakończone ośmioboczną wieżą. Skrzydła boczne pałacu, z czterema czworobocznymi wieżami na narożach, otaczają imponujący wielki dziedziniec wjazdowy. Elewacja pałacu, malowana na żółto, ozdobiona została portretami Ossolińskich i przedstawicieli rodów spokrewnionych, z umieszczonymi poniżej na marmurowych tablicach podpisami – te elementy były częściowo widoczne jeszcze w połowie XIX wieku. Całość kompleksu otoczona była fosą.
Obecnie, pałac Krzyżtopór posiada status trwałej ruiny. Dawniej zaliczany do klasy zerowej w klasyfikacji zabytków, jest obecnie ruiną o znacznym stopniu zachowania, co czyni go atrakcyjnym miejscem do zwiedzania. W skład obiektu wchodzą obszerne fortyfikacje, takie jak bastiony, fosa, ślady dawnych umocnień i mostów.
Nazwa pałacu ewoluowała na przestrzeni lat. Symbol krzyża odnosi się do wiary i polityki ówczesnego wojewody, zaś topór jest herbem rodziny Ossolińskich. Oba te symbole znajdują się na bramie wjazdowej do pałacu. Sam budowniczy nazywał pałac mianem Krzysztofory, co najprawdopodobniej wywodzi się od źródłosłowu jego imienia (gr. Christophoros – Krzysztof). Klucz ziemski Iwaniska, gdzie leży miejscowość Ujazd, nabyty został przez Ossolińskich od Ligęzów na początku XVII wieku.
Historia zamku
Zamek wzniesiony na przestrzeni lat 1621–1644 przez Krzysztofa Ossolińskiego, wojewodę sandomierskiego, jest imponującym przykładem architektury w stylu włoskim. Projekt tej okazałej budowli przypisuje się Lauretiusowi de Sente (Wawrzyniec Senes), a sam zamek otoczony był pięknymi ogrodami w stylu włoskim, które znajdowały się od strony północnej.
Fundator zamku – Krzysztof Ossoliński -, nie mógł cieszyć się owocami swojej pracy zbyt długo, gdyż zmarł nagle rok po ukończeniu budowy. Pozostawił po sobie majątek obciążony długami, który przejął jego syn Krzysztof Baldwin Ossoliński. Niestety, także jego syn zmarł młodo, polegając w bitwie pod Zborowem w 1649 roku. Po nim dziedzictwo po zamku przeszło na brata fundatora, Jerzego Ossolińskiego, a po jego śmierci w 1650 roku, na jego córkę Urszulę, żonę Samuela Jerzego Kalinowskiego, który również poległ na polu bitwy pod Batohem. Zamek został zajęty przez wojska szwedzkie podczas potopu szwedzkiego w październiku 1655 roku.
W posiadaniu rodziny Kalinowskich zamek pozostał do 1701 roku, jednak przez większość tego czasu pozostawał niezamieszkały. W 1720 roku w zamku osiedliła się rodzina Morsztynów. Później, zamek przeszedł w ręce generała Michała Jana Paca, który w 1760 roku przeprowadził remont jego części południowej. Zamek był zamieszkany, aż do 1770 roku, kiedy to został spalony przez wojska rosyjskie podczas obrony przez zwolenników konfederacji barskiej. W 1782 roku nabył go Kajetan Sołtyk, a po jego śmierci stał się własnością Stanisława Sołtyka. W 1787 roku zamek miał zaszczyt gościć króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Następnie, w 1815 roku, stał się wianem Konstancji Sołtyk, żony posła Ludwika Łempickiego. W 1858 roku zamek został zakupiony przez rodzinę Orsettich, która mieszkała w pobliskim dworze, aż do 1944 roku. Po zakończeniu II wojny światowej zamek przeszedł na własność Skarbu Państwa.
Zwiedzanie zamku Krzyżtopór
Obecnie ruiny Zamku Krzyżtopór są dostępne dla zwiedzających – konieczne jest zakupienie biletów wstępu. Zwiedzanie zamku możliwe jest indywidualnie, przez grupy zorganizowane oraz opcjonalnie z przewodnikiem. Oferowane są różne formy zwiedzania, zarówno w ciągu dnia, jak i w nocy. Na zamku przygotowano pięć tras zwiedzania.