W tym artykule
Bryggen to zabytkowa dzielnica Bergen z charakterystycznym nabrzeżem portowym. Znana również pod nazwą Tyskebryggen jest norweskim określeniem oznaczającym „niemiecki dok”. Bryggen stanowi unikatowy zespół zabytkowych budynków handlowych o charakterze hanzeatyckim w norweskim Bergen. Ten niezwykły kompleks architektoniczny usytuowany wzdłuż wschodniej strony portu Vågen stanowi jeden z najcenniejszych przykładów średniowiecznej zabudowy handlowej w Skandynawii. Od 1979 roku Bryggen figuruje na Liście światowego dziedzictwa UNESCO jako świadectwo bogatej historii handlowej regionu.
Początki tego miejsca zbiegają się z czasem powstawania Bergen i datowane są na około 1070 rok, co czyni je jednym z najstarszych obszarów miejskich w Norwegii. Według starych skandynawskich sag, miasto zostało założone właśnie na obszarze Bryggen, który w średniowieczu stanowił centrum osadnictwa i aktywności gospodarczej. W tamtym okresie Bryggen obejmował wszystkie zabudowania między morzem a drogą Stretet (obecnie Øvregaten), rozciągając się od Holmen na północy do Vågsbunnen na południu. Ta lokalizacja nie była przypadkowa, bowiem naturalnie osłonięty port zapewniał doskonałe warunki do rozwoju handlu morskiego.
Jedną z najwcześniejszych konstrukcji mola w tym rejonie, odkrytą podczas prac archeologicznych, datuje się na około 1100 rok. Świadczy to o szybkim rozwoju infrastruktury portowej już w pierwszych dekadach istnienia osady. Warto zaznaczyć, że choć obecne drewniane budynki nie pochodzą z tego okresu, to struktury pod nimi kryją warstwy archeologiczne dokumentujące niemal tysiąc lat nieprzerwanej aktywności handlowej w tym miejscu.
Prawdziwie przełomowym momentem w historii Bryggen było powstanie Kontoru Ligi Hanzeatyckiej około 1350 roku. Liga Hanzeatycka, potężny związek miast handlowych północnej Europy, dostrzegła strategiczne znaczenie Bergen jako punktu wymiany towarów między Skandynawią a kontynentem europejskim. Wraz z rozwojem Bergen jako ważnego ośrodka handlowego, nabrzeża zostały znacząco ulepszone, a charakterystyczne drewniane budynki Bryggen stopniowo przejęli kupcy hanzeatyccy, tworząc enklawę niemieckich handlarzy w norweskim mieście.
Długie, wąskie budynki magazynowe o spadzistych dachach, ustawione prostopadle do linii nabrzeża, tworzyły funkcjonalny system składowania i dystrybucji towarów. Magazyny te służyły przede wszystkim do przechowywania cennych dóbr handlowych, szczególnie suszonych i solonych ryb z północnej Norwegii, które były głównym towarem eksportowym. Przechowywano tu również zboża, tekstylia, przyprawy i innych produkty sprowadzane z Europy kontynentalnej. Między rzędami domów biegły wąskie przejścia, tworzące charakterystyczny układ urbanistyczny, który mimo licznych pożarów i odbudów przetrwał do dziś, zachowując średniowieczny charakter dawnej organizacji przestrzennej dzielnicy kupieckiej.
Walka z żywiołami
Historia Bryggen naznaczona jest licznymi pożarami, co było zjawiskiem powszechnym w całym Bergen gdzie zwarta, drewniana zabudowa pozwalała na szybkie rozprzestrzenianie się ognia. Drewniane konstrukcje, choć powszechnie stosowane w Norwegii z uwagi na łatwy dostęp do drewna, były szczególnie podatne na pożary, które w warunkach gęstej zabudowy portowej mogły rozprzestrzeniać się z zatrważającą szybkością.
Szczególnie dewastujący okazał się wielki pożar z 1702 roku, który strawił niemal całą dzielnicę hanzeatycką. Ogień pochłonął wówczas nie tylko magazyny pełne cennych towarów, ale również administracyjne budynki Kontoru. Współczesny wygląd Bryggen jest zatem w dużej mierze efektem XVIII-wiecznej odbudowy. Obecnie około jedna czwarta zabudowy pochodzi bezpośrednio z okresu po 1702 roku, stanowiąc najstarszą zachowaną tkankę architektoniczną kompleksu. Budynki, takie jak Schøtstuene i niektóre konstrukcje w kierunku Julehuset, są świadectwem kunsztu budowniczych początku XVIII wieku. Pozostała część składa się głównie z jeszcze młodszych konstrukcji, powstałych po kolejnych, mniejszych pożarach, które nawiedzały dzielnicę w późniejszych latach. Szczególnie cenne są zachowane kamienne piwnice z XV wieku, które jako jedyne przetrwały wszystkie pożary, stanowiąc autentyczne relikty średniowiecznej Hanzy.
W procesie historycznym znaczącą cezurą był rok 1754, kiedy to zakończyła się oficjalna działalność urzędu hanzeatyckiego w Bryggen. W tym przełomowym momencie wszystkie nieruchomości przeszły z rąk niemieckich kupców w posiadanie obywateli norweskich, co symbolizowało koniec ponad 400-letniej dominacji Hanzy w handlu Bergen. Zmiana właścicieli wpłynęła również na sposób użytkowania i modernizacji budynków w kolejnych dekadach, gdy zaczęły one pełnić nowe funkcje gospodarcze i mieszkalne.
W 1955 roku wybuchł kolejny niszczycielski pożar, który pochłonął znaczną część zabudowy. Ta tragedia paradoksalnie przyczyniła się do znaczącego postępu w badaniach nad historią miejsca. Na zgliszczach przeprowadzono szeroko zakrojone, trwające 13 lat wykopaliska archeologiczne, które okazały się przełomem dla zrozumienia średniowiecznej przeszłości Bergen. W trakcie prac odkryto codzienne inskrypcje runiczne wyryte na przedmiotach codziennego użytku, znane jako inskrypcje Bryggen. Te unikalne znaleziska, obejmujące ponad 600 różnych inskrypcji, stanowią największy zbiór średniowiecznych tekstów runicznych odkrytych w jednym miejscu i rzucają nowe światło na życie codzienne, handel i kulturę średniowiecznej Skandynawii.
Konsekwencją pożaru z 1955 roku oraz następujących po nim prac archeologicznych była decyzja o utworzeniu specjalnej instytucji muzealnej poświęconej historii Bryggen. Na części terenu oczyszczonego po pożarze w 1976 roku zbudowano Muzeum Bryggen, którego nowoczesna architektura, zaprojektowana przez Øivinda Maursetha, stanowi interesujący kontrast dla historycznej zabudowy, jednocześnie wpisując się w kontekst miejsca. Muzeum oprócz funkcji wystawienniczej jest ważnym ośrodkiem badań nad średniowieczną historią rejonu Morza Bałtyckiego i Północnego.
Dziedzictwo UNESCO
Bryggen został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w 1979 roku. Według kryterium wpisu, miejsce to nosi ślady organizacji społecznej i ilustruje wykorzystanie przestrzeni w dzielnicy hanzeatyckich kupców, sięgającej XIV wieku. UNESCO określa Bryggen jako rodzaj północnego „fondaco”, niespotykany w skali światowej, gdzie struktury pozostały w miejskim krajobrazie i utrwalają pamięć o jednym z najstarszych dużych portów handlowych północnej Europy.
Muzeum Bryggens
Po pożarze w 1955 roku, który odsłonił wcześniejsze warstwy zabudowy, zespół archeologów pod kierownictwem Asbjørna Herteiga rozpoczął systematyczne badania terenu. Prowadzone przez trzynaście lat wykopaliska archeologiczne okazały się jednym z najważniejszych przedsięwzięć archeologicznych w Norwegii. Odkryto wówczas liczne obiekty dokumentujące różne aspekty życia hanzeatyckiego ośrodka handlowego od XII do XVIII wieku. Znaleziska obejmowały przedmioty codziennego użytku, narzędzia rzemieślnicze, elementy wyposażenia domów, towary handlowe oraz fragmenty konstrukcji budowlanych.
Szczególną wartość przedstawiają unikalne inskrypcje runiczne na drewnianych tabliczkach i przedmiotach osobistych, które stanowią bezcenne źródło wiedzy o języku, handlu i relacjach społecznych mieszkańców średniowiecznego Bergen. Podczas badań odkryto również dobrze zachowane fragmenty obuwia skórzanego, naczynia ceramiczne, fragmenty tkanin, przybory do pisania oraz narzędzia używane w handlu, takie jak wagi, odważniki i plomby towarowe. Znaleziska te umożliwiły rekonstrukcję złożonej sieci kontaktów handlowych sięgających od Grenlandii po Bliski Wschód.
Bogate zbiory archeologiczne wymagały odpowiedniej przestrzeni ekspozycyjnej. W 1976 roku na części terenu oczyszczonego po pożarze otwarto Muzeum Bryggen, którego budynek zaprojektował norweski architekt Øivind Maurseth. Projekt architektoniczny nawiązuje do tradycyjnych form zabudowy Bryggen, jednocześnie wprowadzając elementy nowoczesnej architektury muzealnej. Maurseth, znany również z projektu pobliskiego hotelu Radisson SAS, stworzył przestrzeń wystawienniczą harmonijnie wpisującą się w historyczny kontekst dzielnicy.
Pierwszym kuratorem i organizatorem ekspozycji muzealnej został archeolog Asbjørn Herteig, który kierował wcześniejszymi pracami wykopaliskowymi. Dzięki jego wiedzy naukowej i znajomości kontekstu archeologicznego stworzono kompleksową narrację o historii miejsca. Eksponaty zostały zaprezentowane z uwzględnieniem ich funkcji i kontekstu historycznego, co pozwala zwiedzającym zrozumieć codzienne życie średniowiecznej dzielnicy kupieckiej.
Stała ekspozycja muzeum prezentuje znaleziska archeologiczne w powiązaniu z historią Bryggen i działalnością Ligi Hanzeatyckiej w Norwegii. Obok prezentacji artefaktów muzeum organizuje również wystawy czasowe poświęcone różnym aspektom historii regionu i kultury materialnej średniowiecza.