W tym artykule
Park Narodowy Doliny Dolnej Odry to pierwszy od 24 lat nowy park narodowy w Polsce, którego powstanie zostało poparte przez wszystkie samorządy lokalne w maju 2025 roku. Obejmie obszar 3856-4000 hektarów z możliwością późniejszego rozszerzenia do ponad 6000 hektarów. Park powstanie na terenie gmin Kołbaskowo, Widuchowa oraz miasta Szczecin, w powiatach polickim i gryfińskim.
Międzyodrze i Dolina Dolnej Odry
Międzyodrze charakteryzuje się mozaiką dzikich torfowisk, podmokłych łąk, rozlewisk oraz gęstej sieci kanałów i jezior. Wraz z niemieckim Nationalpark Unteres Odertal stworzy jeden z największych transgranicznych kompleksów chronionych w Europie Środkowej o łącznej powierzchni ponad 16 000 hektarów. Park zapewni najwyższą formę ochrony dla Międzyodrza – wyjątkowo cennego przyrodniczo terenu nazywanego „europejską Amazonią”. Utworzenie parku przyniesie znaczące korzyści ekologiczne poprzez skuteczniejszą ochronę zagrożonych gatunków i cennych ekosystemów torfowiskowych, które obecnie objęte są ochroną w ramach Parku Krajobrazowego Dolnej Odry.
Korzyści gospodarcze obejmują rozwój ekoturystyki i związanej z nią infrastruktury, zwiększenie zapotrzebowania na usługi noclegowe, gastronomiczne oraz przewodników specjalistycznych. Park umożliwi także dostęp do funduszy unijnych na ochronę przyrody i rozwój turystyki, a samorządy otrzymają dodatkowe środki finansowe z tytułu realizacji celów ekologicznych. Funkcjonowanie parku nie zakłóci transportu wodnego na Odrze. Główny szlak żeglugowy pozostanie poza granicami parku i jego otuliny, dzięki czemu komercyjna żegluga, transport towarowy oraz rekreacyjna żegluga jachtowa będą mogły funkcjonować bez ograniczeń.
Początki ochrony
Starania o ochronę najcenniejszych fragmentów Doliny Dolnej Odry rozpoczęły się około 100 lat temu. Pierwszy rezerwat przyrody powstał w 1926 roku na wyspie Mönne na jeziorze Dąbie z inicjatywy ornitologa Paula Robiena. W 1927 roku utworzono rezerwat Bielinek nad Odrą, który po II wojnie światowej w 1957 roku objęto ochroną rezerwatową przez rząd polski. Niemiecki ornitolog Paul Robien już na początku XX wieku zwracał uwagę na unikalne walory przyrodnicze Międzyodrza. W swoich publikacjach opisywał liczne populacje wodniczki i uszatki błotnej, gatunków które wyginęły jako lęgowe na Międzyodrzu ponad 20 lat temu.
Po raz pierwszy ideę utworzenia niemiecko-polskiego parku narodowego w Dolinie Dolnej Odry wyrażono 6 kwietnia 1990 roku w rozmowie profesora Wolfganga Engelhardta z profesorem Michaelem Succowem. Rada Ministrów NRD w 1990 roku uchwaliła zarządzenie określające obszar przyszłego parku narodowego i oficjalnie ustaliła nazwę Park Narodowy Doliny Dolnej Odry. Rząd ówczesnego NRD skierował propozycję transgranicznego parku do polskiego Ministra Spraw Zagranicznych profesora Krzysztofa Skubiszewskiego i Ministra Ochrony Środowiska doktora Bronisława Kamińskiego. W sierpniu 1990 roku profesor Roman Andrzejewski potwierdził zamiar włączenia Polski do projektu. Głównymi twórcami studium zostali profesor Mieczysław Jasnowski i profesor Michael Succow.
Profesorskie małżeństwo Jasnowskich było największymi orędownikami tej idei. Obydwoje byli wybitnymi botanikami związanymi z Akademią Rolniczą w Szczecinie. Mieczysław Jasnowski zmarł w 1993 roku krótko po utworzeniu Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Odry, natomiast Janina Jasnowska odeszła w 2021 roku.
Projekt otrzymał w kwietniu 1991 roku prestiżową nagrodę Fundacji Wspomagania Kultury w Monachium wraz z funduszem na pierwsze potrzeby. Europejska Wspólnota Gospodarcza wyraziła kilkuletnie finansowe wsparcie, a posłowie Parlamentu Europejskiego zapoznawali się z walorami przyszłego parku podczas wycieczek terenowych. Światowy Fundusz Na Rzecz Przyrody zaangażował się w projekt materialnie i ideowo. Walory Międzyodrza podziwiał prezes WWF Filip Mountbatten, mąż brytyjskiej królowej Elżbiety II.
Bogactwo przyrodnicze
Międzyodrze zwane „europejską Amazonią” ze względu na swoją dzikość i ogromną bioróżnorodność stanowi rozległe torfowisko fluwiogeniczne z wodą pochodzącą z okresowych wylewów rzecznych. Obszar przecięty jest gęstą siecią starorzeczy, jeziorek i kanałów z roślinnością nie spotykaną już u ujścia rzek w tej części kontynentu. W parku występuje 237 gatunków ptaków, w tym ponad 100 lęgowych. Wiele z nich jest zagrożonych wyginięciem. Kluczowe populacje w skali kraju stanowią płaskonos, cyranka, czajka, rybitwa czarna, bąk, derkacz i kania czarna. Jesienią przybywa do 14 500 żurawi i 25 000 gęsi. Stwierdzono gniazdowanie 21 gatunków z Czerwonej listy ptaków Polski.
Flora obejmuje 460 gatunków roślin, w tym wiele objętych ochroną prawną i zagrożonych wyginięciem. Cennych siedliskami są lasy łęgowe i ziołorośla nadrzeczne. Wyróżniającym elementem jest szata roślinna wód z grzybieńczykiem wodnym, kotewką orzechem wodnym i salwinią pływającą.
Międzyodrze stanowi refugium dla wielu zagrożonych gatunków, które w innych częściach Europy już wyginęły lub są na skraju wymarcia. Rybitwa czarna to sztandarowy gatunek obszaru – największa populacja zamieszkuje Międzyodrze, gdzie gniazduje co roku ponad 100 par, co stanowi do 10 procent populacji polskiej i do 25 procent populacji niemieckiej. Rokitniczka należy do najliczniejszych gatunków ptaków gniazdujących na Międzyodrzu z populacją szacowaną na ponad 5000 par. W przeszłości na tym terenie występowała także wodniczka, która niestety już wymarła jako gatunek lęgowy.
Obszar zamieszkują bobry, wydry, jelenie, wilki oraz liczne inne ssaki, w tym 8 gatunków nietoperzy. Bóbr i wydra stanowią sztandarowe gatunki międzyodrzańskich wód. W ostatnich latach stwierdzono pierwszy rozród wilków, co świadczy o powrocie dużych drapieżników do tego ekosystemu. Herpetofauna reprezentowana jest przez 16 gatunków z największą na Pomorzu populacją żaby śmieszki. W wodach występuje 46 gatunków ryb i minóg rzeczny. Park stanowi bogate siedlisko fauny bezkręgowej z co najmniej 145 gatunkami.
Czapla biała występuje przez cały rok, osiągając największe liczebności podczas wędrówki jesiennej. Choć dotąd nie stwierdzono jej gniazdowania w Dolinie Dolnej Odry, gatunek zwiększa swoją liczebność w Polsce i Europie w wyniku zmian klimatycznych. Obszar stanowi część międzynarodowej ostoi ptaków, ważny korytarz migracyjny oraz miejsce odpoczynku i zimowania dla tysięcy ptaków wodnych.
Ekosystemy i krajobrazy
Międzyodrze charakteryzuje się unikalną mozaiką siedlisk przyrodniczych. Podmokłe lasy w dolinie rzecznej, szczególnie w rezerwacie Kurowskie Błota, wyglądają jak zupełnie naturalne ostępy nietknięte ludzką ręką. Niedostępność tego terenu oraz brak gospodarki leśnej sprawiają, że dzika przyroda może rozwijać się bez ingerencji człowieka. Współczesne lasy bukowe reprezentują charakterystyczne siedlisko buczyny pomorskiej.
Torfowiska fluwiogeniczne powstały w wyniku stagnującej w gruncie wody pochodzącej z okresowych wylewów rzecznych. Cały obszar pocięty jest gęstą siecią starorzeczy, jeziorek i mniej lub bardziej drożnych kanałów oraz rowów. Ta mozaika siedlisk wodnych i lądowych tworzy warunki dla rozwoju roślinności nie spotykanej już u ujścia rzek w tej części kontynentu.
Funkcjonowanie i ochrona
Park chroni także dziesiątki zabytkowych budowli hydrotechnicznych stanowiących świadectwo historii regionu i dawnych prac melioracyjnych. Głównym celem jest skuteczniejsza ochrona unikatowej przyrody Międzyodrza, które dotąd objęte było tylko mniej restrykcyjną formą ochrony w postaci parku krajobrazowego.
Park wspiera rozwój zrównoważonej turystyki, edukacji przyrodniczej i gospodarki regionalnej. Planowane jest wyznaczenie szlaków turystycznych, miejsc biwakowych, przystani, kładek i wież widokowych. Wędkowanie pozostanie możliwe, ale nie będzie prowadzenia polowań. Dopuszczona zostanie działalność rolnicza, a żegluga na Odrze nie zostanie zakłócona. Utworzenie parku umożliwi dostęp do funduszy unijnych na ochronę przyrody i infrastrukturę turystyczną.
Proces powstania i współpraca międzynarodowa
Projekt rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie Parku Narodowego Doliny Dolnej Odry został przegłosowany przez wszystkie samorządy lokalne w maju 2025 roku. Poparcie wyraziły Rada Miasta Szczecin, Rada Gminy Widuchowa, Rada Gminy Kołbaskowo, Rada Powiatu Polickiego oraz Sejmik Województwa Zachodniopomorskiego. Park ma szansę powstać jeszcze w 2025 roku po zakończeniu procesu legislacyjnego na poziomie rządowym i parlamentarnym.
Utworzenie parku poprzedzily wieloletnie starania lokalnych społeczności, naukowców i organizacji przyrodniczych. Park będzie ściśle współpracował z niemieckim Nationalpark Unteres Odertal funkcjonującym od 1995 roku, realizując koncepcję transgranichnego kompleksu ochrony przyrody wypracowaną już w latach 90. XX wieku przez profesorów Mieczysława i Janinę Jasnowskich oraz Michaela Succowa.