Grachtengordel to nazwa systemu kanałów w centrum Amsterdamu, których historia sięgająca XVII wieku i jest wynikiem szybko rozwijającego się miasta oraz konieczności wyznaczania nowych terenów pod budowę domów dla mieszkańców. W 2010 roku obszar siedemnastowiecznych kanałów koncentrycznych w rejonie Singelgracht został umieszczony na liście światowego dziedzictwa UNESCO.
Pochodzenie samej nazwy Grachtengordel nie jest dokładnie znane, jednak po raz pierwszy pojawiła się w 1920 roku, kiedy to użyto jej do opisania kanałów. W 1924 roku termin pojawił się w sprawozdaniu z posiedzenia rady miejskiej, w którym mówiono o trzech głównych kanałach: Herengracht, Prinsengracht i Keizersgracht. To wydarzenie przyczyniło się do wywołania dyskusji na temat XVII-wiecznego planu urbanistycznego miasta i podjęcie próby ustalenia potencjalnego autora. Wspomniane zostały nazwiska Daniëla Stalpaerta (1615–1676), ówczesnego architekta miasta, oraz Hendricka de Keysera (1565–1621), rzeźbiarza i architekta. Abel Antoon Kok, architekt, opowiadał się za autorstwem de Keysera i wprowadził termin Grachtengordel.
Kluczowym momentem w promocji terminu Grachtengordel było odkrycie Księgi Kanałów (Grachtenboek) – serii druków wydanych w latach 1766–1770 z inicjatywy księgarza Bernardusa Mourika. Księga przedstawiała wszystkie domy i piękne budowle wzdłuż Keizers-en Heere-grachten. Ponowne wydanie księgi w 1962 roku przyczyniły się do percepcji pierścienia kanałów amsterdamskich jako jednego zintegrowanego elementu urbanistycznego miasta. Reprezentacje kartograficzne zamieszczone w Grachtenboek doskonale oddawały koncentryczny charakter systemu kanałów, co umocniło postrzeganie tego obszaru jako spójnej całości urbanistycznej.
Historia kanałów w Amsterdamie
Kanały średniowiecznego centrum Amsterdamu powstały pod koniec XVI wieku w wyniku przeludnienia miasta wynikającego z gwałtownego wzrostu gospodarczego. W latach 1578–1668 Amsterdam przeszedł cztery etapy ekspansji urbanistycznej. Pierwszy etap, realizowany w latach 1578–1587 obejmował wzniesienie wału ziemnego, zabezpieczającego wschodni kraniec średniowiecznego miasta, gdzie działały stocznie i doki. Całe miasto otoczono umocnieniami w 1585 roku, co spowodowało przekształcenie kanału Singel z fosy w kanał wewnętrzny, przy którym zaczęto budować domy mieszkalne.
Kolejna faza ekspansji miała miejsce w latach 1592–1596, kiedy granice miasta przesunięto na wschód do rzeki Amstel. Na nowych terenach utworzono trzy wyspy, z których wyłoniły się stocznie i przedsiębiorstwa żeglugowe, takie jak Uilenburg z nabrzeżami admiralicji. Na szczególną uwagę zasługuje stocznia Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej – Peperwerf, zlokalizowana na Rapenburgu.
W latach 1609–1620 wzniesiono nowe fortyfikacje, obejmujące tereny zachodnie, gdzie istniało 3300 domów nielegalnie wybudowanych poza ówczesnymi murami miejskimi. Plany urbanistyczne w tym okresie opracowali m.in. Lucas Jansz Sinck oraz Cornelis Dankertsz, a miasto zyskało nowe obszary do rozwoju. Plany rozbudowy kanałów z tego okresu wskazują, że inspiracją była koncepcja miasta idealnego autorstwa Simona Stevina, a jednocześnie na dobrą znajomość rzemieślników budowy wrażliwych systemów hydraulicznych. Koncepcja rozbudowy zakładała trzy równoległe kanały służące do odwadniania terenu.
Prace budowlane rozpoczęły się w 1613 roku i jednocześnie poszerzano kanał wewnętrzny Herengracht oraz kopano kanały Keizersgracht (1615) i Prinsengracht (1614). Ziemia wydobyta z kanałów wykorzystywana była do wzmacniani obszarów pomiędzy nimi, na których następnie na drewnianych palach wznoszono domy. Brzegi kanałów od Brouwersgracht do Leidsegracht zostały dodatkowo umocnione. Nowy obszar nazywano czasem Nowym Miastem (Nieu-Stadt). Dodatkowo w roku 1613 osuszono rozległe jezioro na północ od Amsterdamu, tworząc Beemster Polder.
Nazwy trzech głównych kanałów nawiązują do różnych aspektów historii i władzy. Herengracht (Kanał Panów) odnosi się do patrycjatu, Keizersgracht (Kanał Cesarza) honoruje władzę cesarską, a Prinsengracht (Kanał Książęcy) przypomina o związkach z domem orańskim. W latach 1656–1668 poszerzono obszar strefy Grachtengordel pomiędzy Leidsegracht i Plantage Muidergracht. System kanałów został rozbudowany, tworząc Nieuwe Herengracht, Nieuwe Keizersgracht i Nieuwe Prinsengracht.
W 1663 roku wprowadzono nowe prawo lokalne, określające maksymalne wymiary budynków przy Herengracht i Keizersgracht oraz regulujące nawet kolor drzwi wejściowych, który zyskał nazwę „zieleni amsterdamskiej”. Działki przy głównych kanałach zostały przeznaczone dla zamożnych kupców, natomiast te przy promieniście rozchodzących się ulicach trafiły w ręce drobnych rzemieślników.
Regulacje budowlane
Dzięki zastosowaniu precyzyjnych regulacji budowlanych w obszarze kanałów Grachtengordel, wzniesiono szereg kamienic o jednolitej wysokości, charakteryzujących się wąskimi fasadami, różniącymi się jedynie dekoracyjnymi elewacjami i ozdobnymi szczytami. Zdecydowana większość z tych budynków ma układ „głęboki”, składający się z części frontowej oraz mniejszej tylnej części, oddzielonych dziedzińcem wewnętrznym. Wybrane kamienice zostały wzniesione na podwójnych działkach, a oprócz domów, wzdłuż kanałów pojawiły się także rezydencje i składy.
Najbardziej imponujące kamienice z XVII wieku wznoszą się nad kanałem Herengracht, między Wolvenstraat a Leidsegracht. W budynku przy Herengracht 366 mieści się Muzeum Biblii, natomiast przy Prinsengracht 265–267 znajduje się Dom Anny Frank. Rezydencje usytuowane są w obszarze pomiędzy Leidsegracht a rzeką Amstel, znanym jako De Gouden Bocht – dosłownie „Złoty Zakręt”.
W 2010 roku obszar koncentrycznych kanałów z XVII wieku w rejonie Singelgracht został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.