Pałac Czartoryskich w Puławach to jeden z najważniejszych zabytków architektury w Polsce. Pałac to także symbol historii i kultury, który na przestrzeni wieków przechodził przez ręce wielu znamienitych rodów magnackich. Początki pałacu sięgają II połowy XVII wieku, kiedy to marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski zlecił budowę pierwszego barokowego pałacu w Puławach.
Pierwszy pałac, wzniesiony w latach 1671–1679 został zaprojektowany przez holenderskiego architekta Tylmana z Gameren. Budowla miała charakter półobronny, co nadawało jej charakterystyczny wygląd. Prostokątny kształt zabudowy z czterema alkierzami w narożach przygotowany był do pełnienia funkcji obronnych. Do dziś zachowała się siedemnastowieczna barokowa sień wejściowa z oryginalną kolumnadą oraz sklepieniem. W tym samym czasie powstał także pierwszy ogród z alejkami i parterami dywanowymi.
Historia Pałacu Czartoryskich
W 1706 roku pałac został zniszczony przez wojska szwedzkie, a jego odbudowę rozpoczęła w 1722 roku Elżbieta Helena Sieniawska. Na początku XVIII wieku, po ślubie Zofii Sieniawskiej z Augustem Czartoryskim, na resztkach spalonego pałacu powstał nowy, rokokowy pałac zaprojektowany przez Jana Zygmunta Deybla. Pałac zachował wcześniejsze założenia przestrzenne, z aleją obsadzoną drzewami, dziedzińcem przednim i honorowym oraz bogatą sztukaterią typową dla stylu rokoko. W tym okresie powstał także ogród w stylu francuskim, który z czasem został przekształcony w romantyczny park krajobrazowy.
Szczyt rozwoju ośrodka kultury oświeceniowej w Puławach przypada na przełom XVIII i XIX wieku, dzięki działalności Izabeli i Adama Kazimierza Czartoryskich. Na puławskim dworze zgromadzili oni wielu znakomitych artystów: malarzy (Jan Piotr Norblin, Zygmunt Vogel, Kazimierz Wojniakowski, Józef Richter), pisarzy (Franciszek Dionizy Kniaźnin, Jan Paweł Woronicz, Julian Ursyn Niemcewicz), architektów (Piotr Aigner, Joachim Hempel), muzyków (Wincenty i Franciszek Lesslowie).
Okres świetności pałacu rozpoczął się w 1785 roku, kiedy Czartoryscy przenieśli się na stałe do Puław. Zainicjowano wtedy rozbudowę pałacu pod kierunkiem Joachima Hempla, jednak w 1794 roku Puławy zostały zdewastowane przez Armię Imperium Rosyjskiego. Odbudowę pałacu i przekształcenie parku rozpoczęto ponownie w 1796 roku, głównym projektantem był Christian Piotr Aigner. Rozbudował on alkierze od strony dziedzińca, poszerzając je do pięciu okien oraz przebudował wnętrza. Ponadto połączył pałac z lewą oficyną, budując neogotycką oranżerię. Po ukończeniu przebudowy pałac zyskał klasycystyczny wystrój.
Park o powierzchni około 30 ha sąsiadujący z pałacem przebudowano według pomysłu księżnej Izabelli. Przy współpracy z anglikiem Jamesem Savage, parkowi nadano charakter romantycznego parku krajobrazowego w stylu angielskim, wykorzystując naturalne walory otoczenia, takie jak groty w zboczu skarpy wiślanej i stary drzewostan. W parku powstały liczne budowle: Domek Grecki, Pałac Marynki, Świątynia Sybilli, Dom Gotycki, Domek Żółty, altany, źródełka i mostki. Przy gościńcu lubelskim na wzniesieniu postawiono kaplicę w kształcie rotundy, do której prowadziła aleja obsadzona drzewami.
W 1801 roku otwarto Świątynię Sybilli – pierwsze w Polsce muzeum narodowe. W murach pałacu zgromadzono bogaty księgozbiór, finansowano prace naukowe z zakresu lingwistyki, literatury i historii, angażując w te działania licznych naukowców. Na dworze puławskim kształcono młodzież arystokratyczną i ziemiańską. W okresie późniejszym pałac wzbogacono o balustradowe attyki nad pięcioma oknami pierwszego piętra i trzema środkowymi drugiego piętra. Całokształt działań Czartoryskich, ich wysoki wkład w działalność kulturalną i edukacyjną przyczynił się do określania Puław „Polskimi Atenami”.
Czasy świetności zakończyły się w 1831 roku, kiedy za udział w powstaniu listopadowym majątki Czartoryskich zostały skonfiskowane przez cara. Wyposażenie pałacu zostało wywiezione do Rosji lub sprzedane na licytacji, a zbiory ze Świątyni Sybilli i Domu Gotyckiego oraz biblioteka trafiły do Paryża, skąd wróciły do Krakowa, tworząc podstawy Muzeum Czartoryskich.
W 1842 roku w pałacu umieszczono Instytut Wychowania Panien, co wiązało się z przebudową budynku przez Józefa Góreckiego, nadając mu charakter neoklasycystyczny. W 1858 roku pałac ucierpiał w pożarze, ale został odbudowany przez Juliana Ankiewicza. W wyniku tych prac powstała sala gotycka i nowa klatka schodowa, która była sensacją techniczną w II połowie XIX wieku. Od tego czasu wygląd zewnętrzny pałacu nie zmienił się znacząco.
Kolejnymi użytkownikami zespołu pałacowo-parkowego byli Instytut Wychowania Panien, Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny, Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa, Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego, a obecnie Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa–Państwowy Instytut Badawczy. W parku posadzono nowe drzewa, w tym egzotyczne gatunki jak katalpa czy tulipanowiec, które do dziś nadają mu wyjątkowy charakter.
Tablice Pamiątkowe
Dziś Pałac Czartoryskich w Puławach to miejsce o bogatej historii, pełne pamiątek po postaciach zasłużonych w historii Polski. Na ścianach pałacu znajdują się tablice pamiątkowe poświęcone m.in. Krystynie Krahelskiej, Józefowi Piłsudskiemu oraz pracownikom i studentom Instytutu zamordowanym podczas II wojny światowej. Znajdują się tu także tablice upamiętniające wybitnych naukowców oraz poetę Franciszka Dionizego Kniaźnina.
Muzeum Czartoryskich w Puławach
Obecnie w pałacu mieści się Muzeum Czartoryskich w Puławach, które stanowi kontynuacje tradycje pierwszego polskiego muzeum – Świątyni Sybilli, założonego przez księżną Izabelę Czartoryską w 1801 roku. Muzeum prezentuje bogatą kolekcję eksponatów gromadzonych od końca XVIII wieku. Znajdują się tu dzieła sztuki, militaria, rzemiosło artystyczne oraz pamiątki historyczne, pochodzące z kolekcji księżnej Izabeli oraz jej wnuka, księcia Władysława Czartoryskiego.
Od 2017 roku muzeum jest samodzielną placówką podległą Miastu Puławy, oferując stałą wystawę „Ojczyzno! Niechaj cię uwiecznię” oraz organizując liczne wystawy czasowe, imprezy kulturalne i warsztaty. Muzeum koncentruje się na badaniu dziejów rodu Czartoryskich oraz historii Puław, prowadząc szeroką działalność edukacyjną i badawczą.