Zamek w Kórniku stanowi historyczną rezydencję rodów Górków i Działyńskich. Jego korzenie sięgają średniowiecza, a obecna forma pochodzi z połowy XIX wieku. W dniu 11 lipca 2011 roku zamek został oficjalnie uznany za Pomnik historii Polski. Aktualnie pełni funkcję muzeum oraz Biblioteki Kórnickiej PAN.
Początki zamku można śledzić od średniowiecza do czasów Białej Damy. W pewnym okresie istnienia zamku, przed jego przebudową przez Tytusa Działyńskiego, został przedstawiony na litografii Napoleona Ordy. Choć według niektórych źródeł pierwotna budowla obronna powstała w XIV wieku z inicjatywy Wyszoty, brata poznańskiego biskupa Mikołaja z Kórnika. Pierwszy dokument odnoszący się do budowy zamku, kontrakt z cieślą Mikołajem, datowany jest na 1426 rok. Budowla, prawdopodobnie ukończona około 1430 roku, znajdowała się na bagiennej wyspie, otoczona fosą, z dostępem przez most zwodzony i okutą kratę. Z tamtego okresu zachowały się do dzisiaj stare mury i piwnice.
W 1565 roku Stanisław Górka przekształcił gotycki zamek w renesansową rezydencję, łącząc wszystkie budynki wewnętrznego dziedzińca i kryjąc je łamanym dachem. Brama wjazdowa i część reprezentacyjna, z basztami po obu stronach, pozostały nienaruszone. Od 1592 roku Zamek w Kórniku stał się reprezentacyjną siedzibą rodu Górków, jednego z najpotężniejszych rodów magnackich Wielkopolski w okresie renesansu i reformacji. Zamek w Kórniku gościł w okresie swej świetności Henryka Walezego, który przejeżdżał przez Kórnik w drodze na koronację do Krakowa.
Po bezpotomnej śmierci Stanisława Górki w 1592 roku zamek przeszedł w posiadanie Czarnkowskich, a w 1610 został zakupiony przez Zygmunta Grudzińskiego. Od 1676 roku stał się własnością rodu Działyńskich.
Teofila z Działyńskich Szołdrska-Potulicka (1714-1790), wybitna przedstawicielka rodu Działyńskich, po przejściu przez szereg wydarzeń osobistych, poświęciła swoje życie rozwojowi kulturalnemu i gospodarczemu Kórnika. Zainicjowała przebudowę rezydencji na barokowy pałac, założyła ogród w stylu francuskim (obecnie arboretum), utworzyła szkółki drzew i zwierzyniec z egzotycznymi roślinami i zwierzętami oraz wspierała rozwój miasta, sprowadzając niemieckich rzemieślników-kolonistów.
Architektura zamku
Zamek w swoim obecnym kształcie reprezentuje neogotyk angielski, będący jednym z popularnych stylów historyzujących w XIX wieku. Główne wejście do zamku usytuowane jest od strony północnej. Charakterystycznym elementem jest łuk Tudora, zdobiący górne okno nad wejściem. Do okresu międzywojennego wejście prowadziło przez tzw. „babiniec” – przedsionek w formie barbakanu, który został zburzony w latach 1925–1939.
Strona południowa dominowana jest przez łuk indyjski, prawdopodobnie inspirowany Pawilonem Królewskim w Brighton, a pośrednio wpływ muzułmańskiej architektury Indii (łuk w Kórniku wykazuje wyraźne podobieństwo do łuków Tadź Mahal). Strona zachodnia prezentuje rozbudowany architektonicznie taras z widokiem na jezioro Kórnickie i obszar „Zwierzyniec”.
W kierunku wschodnim, nad zamkiem wznosi się neogotycka wieża, wykonana z czerwonej cegły, kontrastująca z resztą budowli. Ta wieża została dobudowana w trakcie renowacji zamku dokonanej przez Tytusa Działyńskiego. Przy wejściu do zamku znajdują się historyczne oficyny i wozownia.
Obecnie zamek pełni rolę muzeum, gromadząc unikalne eksponaty, takie jak meble różnych stylów i epok, dzieła mistrzów polskich i europejskich, rzeźby, kolekcje numizmatyczne, militaria polskie i wschodnie, a także wyroby rzemiosła artystycznego z porcelany i srebra. Najbardziej okazałą salą rezydencji jest Sala Mauretańska, inspirowana Dziedzińcem Lwów w Alhambrze. Początkowo przeznaczona na bibliotekę, obecnie pełni funkcję sali muzealnej, prezentując pamiątki narodowe. W pokoju pod wieżą eksponowane są również zbiory etnograficzne i przyrodnicze przywiezione przez Władysława Zamoyskiego z Australii i Oceanii. Zamek jest siedzibą Biblioteki Kórnickiej PAN, jednej z największych bibliotek w Polsce.
W 1998 roku wprowadzono do obiegu dwie monety okolicznościowe z wizerunkiem zamku. Monety te o nominałach 2 złote i 20 złotych (nakład 400 000 i 20 000 sztuk odpowiednio) są częścią serii monet „Zamki i Pałace w Polsce”.
Ciekawostka: Legenda Białej Damy
Postać Białej Damy, ukazująca się w komnatach kórnickiego zamku, identyfikowana jest z Teofilą Działyńską. W XIX wieku wśród lokalnej społeczności zaczęto snuć opowieści, jakoby krótko przed północą Teofila opuszczała ramy portretu w Sali Jadalnej, by spotkać jeźdźca na czarnym koniu w parku. Razem przemierzali aleje parkowe, znikając wraz z pierwszym promieniem słońca.
Powozownia
Powozownia, znajdująca się w pobliżu Zamku w Kórniku, stanowi istotny element zabytkowego kompleksu budynków. W niewielkim, lecz malowniczym wnętrzu Powozowni eksponowane są trzy historyczne powozy z pierwszej połowy XIX wieku, nabyte w Paryżu przez Jana Działyńskiego w 1856 roku. Te wyjątkowe pojazdy, pochodzące od renomowanej firmy Barker & Co z Londynu, reprezentują najwyższy standard luksusu, którym podróżowano po Europie w XIX wieku. Firma ta, znana także z późniejszej współpracy z Rolls-Royce’em, pozostaje symbolem prestiżu i doskonałości w produkcji pojazdów.
W powozowni udostępnione są trzy unikalne modele powozów:
Dromeza
Zamknięty powóz, oferujący komfortowe warunki podczas dłuższych podróży oraz transportu większej ilości bagaży. Powóz przystosowany był do spania, zatem umożliwiał wygodną podróż, która mogła trwać nawet kilka dni.
Berline de gala
Reprezentacyjna kareta, stworzona dla większej liczby pasażerów, służąca arystokracji do celów dworskich. Ze względu na swoją wysokość wyposażona jest w rozsuwane zewnętrzne schody, jednak obsługa wymagała asysty służącego, podróżującego najprawdopodobniej z tyłu pojazdu w pozycji stojącej.
Caleche
Reprezentacyjny powóz przeznaczony do krótkich podróży w okresie wiosenno-letnim.
Arboretum w Kórniku
Najstarsze i najbogatsze w gatunki Arboretum w Polsce, które posiada czwartą co do wielkości kolekcję drzew i krzewów w Europie. Obejmuje obszar ponad 50 hektarów, na którym rośnie ponad 3500 różnych taksonów, w tym wiele egzotycznych gatunków.
Historia tego wyjątkowego miejsca sięga 1. połowy XIX wieku, kiedy to hrabia Tytus Działyński założył je wokół zamku w Kórniku. Po nim prace kontynuowali syn, Jan Kanty Działyński, oraz wnuk, Władysław Zamoyski. Początkowo ogród miał charakter francuskiego stylu i został założony przez Teofilę z Działyńskich Szołdrską-Potulicką po rozwodzie z mężem, Aleksandrem Potulickim.
W kolekcji Arboretum znajdują się nie tylko kilkusetletnie okazy rodzimych drzew, takich jak lipy, buki i dęby, lecz także ponad stuletnie egzemplarze egzotycznych magnolii drzewiastych, jodeł greckich czy cypryśników błotnych z wykształconymi pneumatoforami. W Arboretum Kórnickim zgromadzono kolekcje brzóz, jabłoni, wiśni oraz krzewów ozdobnych, takich jak lilaki, forsycje, tawuły, różaneczniki i azalie. Dodatkowo, dokonano aklimatyzacji gatunków takich jak jodła koreańska, żywotnik zachodni (odmiana 'Aurescens’), jodła Veitcha czy kolkwicja chińska. Szkółki Kórnickie zajmują się rozmnażaniem zarówno nowych, jak i starych gatunków drzew i krzewów.
Na terenie Arboretum Kórnickiego znajduje się obecnie Instytut Dendrologii PAN z ogrodami doświadczalnymi oraz muzeum dendrologicznym.
Co istotne, w arboretum po raz pierwszy w Polsce stwierdzono występowanie owadów i szpecieli, takich jak Graphocephala fennahi, Appendista robinae, Calepitrimerus darrowi, Eriophyes brownei, Aceria caliberberis (szkodnik berberysów) i Trisetacus cupressi. Dodatkowo, po raz pierwszy na świecie opisano Epitrimerus taxifoliae.
Zamek wraz z Arboretum figuruje w rejestrze zabytków pod sygnaturą 116/A. Od 11 lipca 2011 roku kompleks zamkowo-parkowy, wraz z kościołem parafialnym i nekropolią właścicieli, został wpisany przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na listę pomników historii.