W tym artykule
„Riese” to nazwa kodowa ogromnego kompleksu podziemnych konstrukcji zlokalizowanych na Dolnym Śląsku, w Polsce. Zbudowany w czasach II Wojny Światowej z rozkazu Adolfa Hitlera, stanowi jeden z najbardziej intrygujących i tajemniczych obiektów z tego okresu.
Kompleks „Riese” usytuowany jest w Sudetach – malowniczym regionie Gór Sowich. Otoczony gęstymi lasami i skalistym terenem, stanowił idealne miejsce dla tajnego projektu nazistowskiego. Historia kompleksu „Riese” jest owiana tajemnicą i do dnia dzisiejszego budzi liczne spekulacje. Choć oficjalnie prace nad nim rozpoczęły się w 1943 roku, dokładne przeznaczenie i pełna skala projektu pozostają niejasne. Istnieją hipotezy, według których „Riese” miał służyć jako schron dla Hitlera i najważniejszych dowódców III Rzeszy, a także jako tajna fabryka zbrojeniowa lub centrum dowodzenia. Inne teorie sugerują, że kompleks mógł być eksperymentalnym ośrodkiem badawczym lub miejscem przechowywania skradzionych dzieł sztuki. Wiadomo, że prace były przeprowadzane przez więźniów obozów koncentracyjnych w bardzo trudnych warunkach, lecz pełny zamiar tych działań pozostaje nieznany. Wiele z tych hipotez opiera się na ograniczonych dowodach i świadectwach, co czyni „Riese” jednym z najbardziej zagadkowych projektów z okresu II Wojny Światowej.
Podziemne miasto Osówka
Prace nad budową tego obiektu rozpoczęto w połowie 1943 roku, a ich efektem była imponująca konstrukcja betonowych korytarzy, umocnień i hal. Cele jaki miał pełnić ten obiekt był skutecznie utrzymywany w tajemnicy, co przyczyniło się do powstania różnych teorii na ten temat. Niektórzy twierdzili, że kompleks miał służyć jako tajna kwatera Adolfa Hitlera, podczas gdy inni sugerowali, że budowano hale przeznaczone dla podziemnych fabryk zbrojeniowych do produkcji tajnej broni.
Podczas budowy obiektu wykorzystywano zarówno robotników, jak i więźniów z obozu koncentracyjnego Gross-Rosen. Część naziemna kompleksu Osówka pełniła funkcję zewnętrznej infrastruktury dla podziemnego obiektu. Stopień zaawansowania prac w Osówce stawiał te budowle na pierwszym miejscu pod względem najbardziej rozbudowanych obiektów naziemnych w ramach projektu „Riese” (co w języku niemieckim oznacza „olbrzym”) w Górach Sowich.
Szczególną uwagę przyciągają dwa charakterystyczne obiekty w kompleksie, które otrzymały potoczne nazwy „Kasyno” i „Siłownia”. „Kasyno” mierzy 50 metrów długości i posiada liczne otwory okienne, monolityczny strop żelbetonowy, przewody kominkowe, rury instalacyjne oraz wewnętrzne ocieplenie z płyt wiórowo-cementowych. Jego strop został wylany w formie niecki, którą pierwotnie planowano pokryć ziemią i roślinnością. Z kolei „Siłownia” to solidny blok betonowy, zawierający zbiorniki i pomieszczenia, do których prowadzą włazy zabezpieczone stalowymi klamrami. Przeznaczenie tych obiektów, mimo nadania im kryptonimów nie jest w pełni wyjaśnione.
Kompleks Osówka znajduje się w granicach administracyjnych miasta Głuszyca, w powiecie wałbrzyskim, i stanowi najbardziej fascynujący i najdłuższy udostępniony do zwiedzania obiekt w Górach Sowich.
Kompleks Włodarz
Kompleks „Włodarz” zlokalizowany jest na północno-wschodnich stokach góry Włodarz (Wolfsberg) wznoszącej się na wysokość 811 metrów nad poziomem morza. Część podziemna została wydrążona w skale gnejsowej, a przy drążeniu sztolni wykorzystywany byli więźniowie obozów pracy przymusowej (Arbeitslager Riese) funkcjonujących w rejonie gór Sowich w latach 1944-45.
Podziemia kompleksu tworzą cztery równoległe chodniki oraz system wyrobisk chodnikowych i komorowych, połączonych ze sobą pod kątem prostym. Długość wydrążonych korytarzy waha się od 180 do 240 metrów. Sztolnie mają szerokość około 3 metrów i wysokość około 2,5 metra i zostały wydrążone równolegle do siebie co 80 do 160 metrów.
Początkowe odcinki chodników zostały wyposażone w konstrukcję drewnianą, a kilkanaście metrów od ich wejść znajdują się po dwie wartownie, rozmieszczone naprzeciw siebie. Wartownie te znajdują się na różnych etapach prac, począwszy od wczesnej fazy drążenia wyrobiska, aż po zakończone obetonowanie całej konstrukcji. Całkowita długość podziemnych wyrobisk w kompleksie „Włodarz” wynosi 3000 metrów o łącznej powierzchni wynoszącej 8700 metrów kwadratowych, a pod względem górniczym stan tych wyrobisk oceniany jest jako dobry.
Zwiedzając obiekt napotkamy ogromne pomieszczenia – wydrążone komory -, które powstawały poprzez jednoczesne drążenie dwóch korytarzy jeden pod drugim. Dolny korytarz drążony był jako pierwszy i służył do wyprowadzania urobku z obu korytarzy, co pozwalało na szybkie prowadzenie prac. Gdy oba korytarze były wydrążone wówczas wysadzano strop pomiędzy nimi tworząc w ten sposób jedną dużą komorę.
Naziemną część kompleksu stanowią składowiska materiałów budowlanych wykorzystywanych do budowy części podziemnej kompleksu oraz obiektów infrastruktury. Zwiedzając to miejsce napotkamy na porzucone prefabrykaty betonowe stanowiące ożebrowanie obudowy górniczej czy ogromne składowiska worków z cementem na które można natknąć się podczas spaceru po Włodarzu.
Kompleks Rzeczka
Kompleks „Rzeczka” zlokalizowany jest na wschodnich zboczach skalistego wzgórza o wysokości 653 m na zachód od drogi łączącej Walim i Rzeczkę. Podziemia zostały wydrążone w skale gnejsowej i składają się z trzech równoległych sztolni, które biegną w kierunku północno-zachodnim. Te sztolnie są nieobudowane i różnią się swoimi parametrami. Odległość pomiędzy sztolniami wynosi 40-45 metrów, a ich długość to odpowiednio: 70, 90 i 100 metrów. Szerokość korytarzy waha się od 2,5 do 3,5 metra, a ich wysokość wynosi od 2,0 do 3,5 metra.
W pierwszym chodniku, w odległości 27 metrów od wejścia, znajduje się obetonowana, niemal wykończona wartownia. W jednym – najdłuższym – z chodników, w odległości 40 metrów od wejścia do sztolni wydrążone są dwie niewielkie komory, które stanowią początkowy etap budowy wartowni. Dwa pierwsze chodniki są połączone obetonowaną halą o długości 33 metrów oraz szerokości 4,5 metra i wysokości 5,5 metra. Hala posiada podwójny łukowy strop oraz wykończony fundament. Chodniki drugi i trzeci są połączone nieobudowaną, częściowo zawaloną komorą o długości 38,0 metrów, szerokości 5,5 metra i wysokości 8,0 metrów. Wszystkie chodniki spotykają się w centralnej komorze o długości 80 metrów, szerokości 8 metrów i wysokości 10 metrów.
Całkowita długość wyrobisk podziemnych wynosi 500 metrów, a powierzchnia to 2500 metrów kwadratowych. Część naziemna kompleksu jest jednak słabo rozbudowana. Przed wlotami do sztolni znajdują się zniwelowane platformy, a na jednej z nich znajduje się betonowy fundament kompresora. Dojście do zbocza góry w którym zlokalizowane są sztolnie możliwy jest poprzez most Baileya prowadzący na przepływającą poniżej rzeczką. Jest to rodzaj mostu kratownicowego zaprojektowanego podczas II wojny światowej, który używany był przez wojska inżynieryjne.
Kompleks Jugowice (Jawornik)
Kompleks Jawornik zlokalizowany jest na południowo-zachodnich w Chłopskiej Górze na zboczach tzw. Działu Jawornickiego. Kompleks znajduje się we wsi Jugowice Górne i złożony jest z kilku sztolni wydrążonych w gnejsowej skale.
Badania archeologiczne prowadzone w obiekcie pozwoliły zinwentaryzować sześć chodników, które rozmieszczone są w odległości od pięćdziesięciu do stu dwudziestu metrów od siebie. Obecnie wloty do tych sztolni mogą być niedostępne z powodu osunięć ziemi, co utrudnia ich eksplorację. Pierwsza ze sztolni ma długość 85 metrów, podczas gdy druga osiąga 180 metrów. Sztolnie mają szerokość wynoszącą od 2,5 do 3,5 metra, a wysokość od 2,7 do 3,5 metra. Na niektórych odcinkach znajdują się pozostałości drewnianej obudowy górniczej.
Prace badawcze prowadzone w jednej ze sztolni mające na celu udrożnienia zawału przyczyniło się do odkrycia podwójnych metalowych drzwi, jednak ze względu na trudności techniczne, prace przerwano. Całkowita długość zinwentaryzowanych tuneli w kompleksie Jawornik wynosi 500 metrów – ich łączna powierzchnia wynosi 1500 metrów kwadratowych, a objętość 3500 metrów sześciennych. Warto zaznaczyć, że część naziemna kompleksu jest słabo rozbudowana. W okolicach wejścia do chodnika nr 5 znajduje się betonowy fundament o wymiarach 43,0 x 12,5 metra, a w pobliżu chodnika nr 2 znajduje się fundament po kruszarce.
Należy wziąć pod uwagę, że w obiekcie nie ma przygotowanej i udostępnionej trasy turystycznej. Zwiedzanie obiektu wymaga odpowiedniego przygotowania i zaopatrzenia się w odpowiedni sprzęt do eksploracji tego obiektu.
Kompleks Sokolec
Kompleks Sokolec znajduje się na północno-wschodnim zboczu góry Gontowa (717 m n.p.m.), około 1 km na zachód od przysiółka Sowina oraz 1,5 km na południowy- zachód od wsi Sokolec. Część podziemna kompleksu wydrążona jest w piaskowcu i składa się z dwóch zespołów wyrobisk, leżących na różnych wysokościach. Pierwszy zespól zlokalizowany jest na północnych zboczach góry, przy drodze łączącej Sowinę z Sierpnicą. Posiada dwie równolegle, biegnące w kierunku południowo-zachodnim, sztolnie z wlotami leżącymi na wysokości około 640 m n.p.m. Pomiędzy nimi rozbudowano system wyrobisk chodnikowych i komorowych, łączących się ze sobą i sztolniami poprowadzonymi pod katem prostym. Sztolnie mają długość odpowiednio 150 m i 130 m, szerokość od 2,5 do 3,5 m oraz wysokość od 2,5 do 3,5 m. Sztolnie oddalone są od siebie o 100 m. W obydwu sztolniach, w odległości około 60 m od wlotów, wydrążono częściowo po dwie, leżące naprzeciw siebie, komory na wartownie. W jednej z nich powstał duży obwal ze stropu. Wszystkie wyrobiska są stanie surowym, niektóre fragmenty posiadają obudowę drewnianą. Część chodników kompleksu powiększono do rozmiarów hal – dwie z nich mają po 35 m długości, 5 m szerokości i 5 m wysokości, trzecia –15 m długości, 5 m szerokości i 5 m wysokości.
Wyrobiska są zawilgocone na skutek wycieków kroplowych. Woda znajduje się na początkowym odcinku sztolni nr 2 z powodu obwału przy wlocie zatrzymując wodę w chodnikach. Ogólny stan wyrobisk jest w złym stanie, ze względu na to, że obiekt drążony był w piaskowcu, występują liczne obwały w szczególności na skrzyżowaniach chodników.
Drugi zespół korytarzy zlokalizowany jest na wschodnich zboczach góry, około 100-350 m od drogi Sowina– Sierpnica. Składa się z dwóch sztolni oddalonych od siebie o 250 m. Biegną one w kierunku północno-zachodnim. Obecnie są niedostępne ze względu na zawały. Całkowita długość zinwentaryzowanych wyrobisk podziemnych kompleksu Sokolec wynosi 750 m, powierzchnia 2100 m2, objętość 6000 m3. Część naziemna jest słabo rozwinięta. Od drogi Sowina– Sierpnica do wlotu sztolni nr 3 budowano drogę dojazdową, a jej początkowy odcinek wzmocniono murem oporowym o długości 47 m.
Obiekt z uwagi na zły stan nie posiada przygotowanej, zorganizowanej trasy turystycznej. Wchodzenie do obiektów jest niezwykle niebezpieczne i odradzane jest eksplorowanie obiektów na własną ręką.
Kompleks Głuszyca (Soboń)
Kompleks Soboń znajduje się na zachodnich i południowych zboczach góry Soboń (713 m n.p.m.), kilkaset metrów na północ od wsi Zimna. Część podziemna kompleksu wydrążona jest w skale gnejsowej i składa się z trzech sztolni, biegnących w głąb góry z trzech różnych stron. Wszystkie ze sztolni znajdują się we wstępnej fazie budowy. Wyrobisk komorowych na hale i wartownie nie rozpoczęto jeszcze drążyć.
Sztolnia nr 1 biegnie w kierunku południowo-wschodnim., ma 216 m długości, od 2,5 do 3,5 m szerokości i od 2,2 do 2,5 m wysokości. Kończy się ślepo. Niewielki jej fragment wzmocniono obudową drewnianą. Przy wlocie istnieje obwał, który powstał w sposób naturalny. Od sztolni pod kątem prostym zaczęto drążyć kilka wyrobisk chodnikowych. Mają one od kilku do kilkudziesięciu metrów długości, a wymiary poprzeczne zbliżone do wymiarów sztolni. Jedno z nich, biegnie w kierunku południowo- zachodnim, połączone jest ze sztolnią nr 2 i stanowi jej przedłużenie. Sztolnia nr 2 biegnie w kierunku północno- wschodnim. Chodniki mają szerokość od 2.2 do 3 m i wysokość od 1,9 do 2,5 m. W odległości 27 m od wlotu istnieje w niej zawał, a około 170 m dalej łączy się ona z chodnikiem nr.1. W miejscu tym, w związku z różnicami wysokości na jakich leżą sztolnie, powstał uskok o wysokości około 1 m. 0 prowadzeniu robot z dwóch stron świadczą kierunki wiercenia otworów strzałowych. Z powodu zawalu część sztolni zalana jest ona wodą.
W stosunku do kierunku przebiegu sztolni nr 1, dokładnie po przeciwnej strome góry i w przeciwnym kierunku drążono na północny-zachód sztolnię nr 3. Wlot jej znajduje się około 350 m na północ od ostatnich zabudowań wsi Zimna. Początkowy odcinek, biegnący płytko pod powierzchnią zbocza gór, został całkowicie zawalony, tworząc na długości kilkudziesięciu metrów niewielkiej głębokości wąwóz. W roku 2013 członkowie SGP dostali się do sztolni nr 3 drążąc szyb pionowo w dół w kierunku chodnika nr 3. Sztolnia ma około 100 m długości i kończy się przodkiem. Cała infrastruktura sztolni nie została naruszona.
Całkowita długość sztolni kompleksu Soboń wynosi 800 m i łącznie obejmuje powierzchnię 2000 m2. Objętość wydrążonych korytarzy wynosi 4500 m3. W części naziemnej kompleksu prowadzono przygotowawcze roboty ziemne oraz prace budowlane. Ślady wskazują na zamiar wybudowania kilkunastu budynków na zboczach góry w pobliżu podziemi. Dla części z nich przygotowywano pod budowę teren – wycięto drzewa i wstępnie go zniwelowano, tworząc platformy o wymiarach: długość od 30 do 50 m, szerokość od 15 do 20 m. W kilku innych miejscach wykonano wykopy pod fundamenty. Dwa budynki znajdujące się w odległości 30-50 m od drogi wokół Sobonia zaczęto już budować. Są to jednokondygnacyjne budowle żelbetowe o wymiarach 24,5 x 11,5 m. W pobliżu budynków zlokalizowano nieduże składy materiałów budowlanych (cementu, cegieł). Około 300 m na zachód od budynków, w pobliżu dużego wykopu pod fundament zbudowano niewielką, żelbetową budowlę o wymiarach 11,0 x 5,8 m, a około 280 m dalej w kierunku północno-wschodnim zbiornik na wodę o pojemności 350 m3. Zasilany był on w wodę z ujęć znajdujących się na południowo- zachodnich zboczach góry Włodarz oraz z będącego 70 metrów niżej niewielkiego stawu na Marcowym Potoku Dużym. Obok stawu wybudowano fundamenty dużej stacji kompresorów.
Schron pod zamkiem Książ
Tunele wydrążone na głębokości 50 metrów pod zamkiem Książ najpewniej miały służyć jako schron dla wysokiej rangi dygnitarzy III rzeszy. Pod zamkiem wydrążony został system podziemnych tuneli, których rozmiar pozwalał na poruszanie się zarówno pojazdów jak i wąskotorowej kolei. Te tunelowe korytarze łączą się z piwnicami zamku, tworząc skomplikowaną sieć podziemnych struktur. Pod powierzchnią ziemi utworzono co najmniej dwa poziomy korytarzy i komór. Pierwszy z nich znajduje się na głębokości 15 metrów. Jest to tunel o długości około 80 metrów, powierzchni 180 metrów kwadratowych i o objętości 400 metrów sześciennych. Drugi poziom, umieszczony aż 53 metry poniżej dziedzińca zamkowego, zawiera cztery, krzyżujące się ze sobą sztolnie o szerokości 5,5 metra oraz wysokości 5 metrów, a także cztery wybetonowane komory.
Po wojnie podziemia wykorzystywane były przez Polską Akademię Nauk w celu instalacji urządzeń sejsmologicznych pomiarów W dzisiejszych czasach, te obszary są wykorzystywane do umieszczenia aparatury pomiarowej stacji sejsmograficznej Polskiej Akademii Nauk.
Od 2018 roku w podziemia zamku Książ została przygotowana trasa turystyczna, która umożliwia zwiedzanie podziemnego kompleksu tunelów.
Kompleks Riese na Dolnym Śląsku jest świadectwem ogromnych inwestycji jakie poczynione zostały przez III rzeszę w budowę obiektów militarnych. Stanowi jednocześnie miejsce pamięci ofiar II wojny światowej, gdyż należy pamiętać, że siłą roboczą byli więźniowie licznych obozów pracy i obozów zagłady jakie w czasie wojny funkcjonowały na tych terenach..