W tym artykule
Zamek w Legnicy razem z Wleńskim Gródkiem zalicza się do jednych z najstarszych murowanych obiektów obronnych, które przetrwały na terenie dzisiejszej Polski. Pierwsze ślady świadczące o obecności zabudowań obronnych w tym miejscu sięgają VIII wieku. W X wieku znajdował się tu gród z fosą, który prawdopodobnie należał do plemienia Ślężan. W wyniku nieznanych nam wydarzeń, na przełomie tysiącleci, ówczesny gród został zniszczony, a na jego pozostałościach rozwinął się nowy ośrodek składający się z owalnego założenia i otoczonego wałem podgrodzia.
Historia powstania zamku w Legnicy
W ósmym wieku, na terenach rozlewisk Pojezierza Legnickiego, w miejscu, gdzie spotykały się rzeki Czarna Woda i Kaczawa, powstał obronny gród. Prawdopodobnie zbudowali go Trzebowianie, a wraz z fortami w Jaworze i Duninie nad Nysą Szaloną stanowił on centrum obronne tych ziem. Z badań dendrochronologicznych wynika, że za czasów panowania Mieszka I około roku 985 wzniesiono tu nową twierdzę, znaną jako gród piastowski. Powstanie grodu równolegle do analogicznych umocnień we Wrocławiu i Opolu miało na celu wzmocnienie bezpieczeństwa nowo przyłączonych do państwa Piastów ziem śląskich. Egzystencja legnickiego grodu pod koniec X wieku została potwierdzona dzięki pracom archeologicznym. Gród ten pełnił szereg funkcji, w tym administracyjne, jako punkt pobierania danin oraz magazynowe.
Zapiska z 1149 roku świadczy o istnieniu na terenie grodu kaplicy poświęconej św. Benedyktowi. Na fundamentach drewnianego grodu, o którym wspominano również w czasach panowania Bolesława Kędzierzawego, Bolesław I Wysoki na przełomie XII wieku wznosi murowany zamek z wieżą Piotra. Ten, wraz z zamkiem we Wleniu, należał do pierwszych tego typu konstrukcji na polskich ziemiach. W 1172 roku za sprawą buntu Jarosława, syna Bolesława, zamek padł ofiarą pożaru.
Za panowania Henryka Brodatego w XIII wieku, zamek rozbudowano, dodając wieżę św. Jadwigi, kaplicę, pałac oraz nowe wały obronne. Teren zamkowy podzielono na dwie strefy: rezydencjonalną, z pałacem książęcym, kaplicą i wieżą Piotra oraz część gospodarczo-administracyjną, gdzie prawdopodobnie znajdowały się dom kasztelana i inne budowle użytkowe, a także wieża przy bramie wjazdowej, później nazwana wieżą św. Jadwigi. Pałac w Legnicy był dla Bolesława I Wysokiego i jego syna Henryka główną siedzibą, skąd zarządzali swoimi włościami. W 1241 roku zamek odparł atak Mongołów, stając się jedną z kluczowych rezydencji śląskich władców w XII i XIII wieku.
Palatium
Palatium, położone na południowej stronie dziedzińca zamkowego, stanowi imponujące dzieło architektoniczne pierwotnie zrealizowane przez księcia Henryka Brodatego w XIII wieku, utrzymane w stylu romańskim. To monumentalna budowla na planie prostokąta o wymiarach 16,15 × 61,5 metra wzniesiona została z cegieł, natomiast okna i drzwi zostały elegancko oprawione piaskowcem.
Pierwotna wysokość palatium osiągała około 12 metrów i zwieńczona była wysokim, dwuspadowym dachem najprawdopodobniej pokrytym gontami. Do dzisiejszego dnia można zaobserwować wyraźne ślady podziału wnętrza na trzy poziomy, z których najwyższy odgrywał kluczową rolę, bowiem znajdowały się tam reprezentacyjna aula książęca oraz apartamenty Henryka Brodatego i jego następców.
Każdy z poziomów był pokryty stropem. Istnieje pewna niejasność co do tego, czy z palatium istniało bezpośrednie przejście do romańskiej kaplicy św. Benedykta i Wawrzyńca. W XV wieku palatium poddano przebudowie w stylu gotyckim, co spowodowało zatarcie jego oryginalnych, romańskich cech. W obrębie założenia zamkowego znajdują się również wieża Piotra i okrągła wieża św. Jadwigi, które należą do wczesnych przykładów wież obronnych w polskiej architekturze zamkowej, wzniesionych w tym samym okresie co romańskie palatium.
Wieża Piotra
Wieża Piotra, charakteryzująca się dolną częścią o kształcie okrągłym oraz ośmiokątną konstrukcją powyżej, jest przykładem wieży bergfried o średnicy około 6 metrów i murach o grubości 4,50 metra. Wznosząca się około 14 metrów na wschód od pałacu, wyróżnia się swoim romańskim rodowodem sięgającym końca XII wieku, który zachował się, aż do trzeciego piętra i stanowi najstarszą część zamku. Pierwotnie konstrukcja ta osiągała 25 metrów wysokości, ale w XV wieku uległa nadbudowie. Na szczycie wieży znajduje się taras widokowy otoczony ażurowo-rzeźbionymi balustradami z piaskowca.
Wieża świętej Jadwigi
Wieża św. Jadwigi, okrągła konstrukcja zlokalizowana na terenie podgrodzia zamkowego. Wieża ma średnicą wewnętrzną wynoszącą około 6 metrów oraz mury o grubości 2,5 metra. Jej najdawniejsza, romańska część pochodzi z XIII wieku i zachowała się, aż do trzeciego piętra. Początkowo wieża pełniła funkcję ochrony głównego wjazdu na zamek prowadzącego przez podgrodzie. W XVI wieku, w czasie przebudowy rezydencji książęcej, funkcję tę przejęła nowa, reprezentacyjna brama zlokalizowana od przeciwnej strony.
Pierwotna wysokość wieży to 13 metrów, jednak w XV wieku obiekt został nadbudowany. W jej podziemiach znajdowało się więzienie, a wyżej usytuowana Zielona Komnata, datowana na około 1500 rok, służyła jako pomieszczenie mieszkalne. Jej wystrój uzupełnia kominek oraz kamienne siedziska.
Wieża Lubińska
Wieża Lubińska, charakteryzująca się kwadratową podstawą o boku 4,60 metra i metrowej grubości murów, została zlokalizowana na północy, gdzie pełniła funkcję strażniy dawnej bramy oraz wjazdu na zamek z podgrodzia. Do wieży przylegała część wczesnego muru zamkowego. Dziś jedynym śladem po niej jest zachowane naroże z cegły, ułożone w charakterystyczny sposób wendyjski.
Główna brama zamkowa
Główna brama usytuowana od wschodniej strony zamku, wychodząca na Plac Zamkowy powstała w XV wieku. Jej obecny kształt zawdzięcza pracom budowniczego Jerzego z Ambergu, który przeprowadził rekonstrukcję bramy w roku 1532. Brama wyróżnia się wyjątkowymi zdobieniami – medalionami z piaskowca przedstawiającymi piastowskiego księcia Fryderyka II legnickiego i jego małżonkę, a także delikatnymi motywami roślinnymi w styl renesansowym. Dekoracje te są uznawane za najznakomitszy przykład sztuki snycerskiej epoki renesansu w Legnicy.
Wieża zegarowa
Wieża Zegarowa, będąca konstrukcją niezbyt wysoką, została zbudowana w 1621 lub 1674 roku. Umiejscowiona była w ciągu galerii łączącej dziedzińce i początkowo zdobił ją barokowy hełm. W XIX wieku wieżę przebudowano, a podczas jej przebudowy wieża nabrała cech charakterystycznych dla stylu neoromańskiego.
Romańska kaplica św. Benedykta i Wawrzyńca
Na dziedzińcu zamkowym znajdują są kamienno-ceglane pozostałości romańskiej kaplicy św. Benedykta i Wawrzyńca, które ujawniono podczas badań archeologicznych – obecnie chronione w specjalnie wybudowanym do tego celu pawilonie. Kaplica powstała około 1220-1240 roku, za czasów panowania Henryka I Brodatego. Przypuszcza się, że z palatium prowadziło do niej przejście, a jej wnętrza cechowała bogata dekoracja. Kaplica skierowana na wschód, założona została na planie dwunastokąta, z sześcioma masywnymi filarami wewnętrznymi, które kreowały małą przestrzeń centralną. Jej szerokość osiągała 11 metrów, a zwieńczała ją imponująca wysokością konstrukcja dachu namiotowego z latarnią.
Nie ma jednoznacznej zgody w środowisku naukowym odnośnie do tego, czy kaplica posiadała jedną czy dwie kondygnacje. W 1149 roku kaplica stała się własnością klasztoru św. Benedykta na Ołbinie we Wrocławiu dzięki nadaniu przez księcia Bolesława Kędzierzawego. W 1330 roku przeszła pod opiekę cystersów z Lubiąża, a w 1621 roku została rozebrana w trakcie prac podczas rozbudowy zamku.
Zwiedzanie zamku w Legnicy
Pomieszczenia w obrębie zamkowych murów przez wiele lat pełniły funkcje użyteczności publicznej – mieściły się tu głównie placówki o charakterze edukacyjnym. Zamek w Legnicy przeszedł rewitalizację, która rozpoczęła się w 2009 roku i początkowo skupiła się na remoncie wież Piotra i św. Jadwigi oraz dachu, a także na udostępnieniu tych wież dla zwiedzających.
Zamek w Legnicy udostępniony jest do zwiedzania w ograniczonym zakresie, a samo zwiedzanie odbywa się z przewodnikiem wyłącznie w określone dni tygodnia. W ostatnich latach wstęp był bezpłatny, a darmowe wejściówki można było odebrać w kasie znajdującej się na dziedzińcu zamku. Ruch turystyczny w obiekcie organizowany jest przez Muzeum Miedzi w Legnicy.