Zamek w Lublinie to obiekt z wyjątkowo ciekawą historią. Początkowo drewniano-ziemny gród z biegiem lat przekształcił się w murowany zamek, by w XVI wieku stać się królewską rezydencją. Wielokrotnie niszczony i odbudowywany obecnie stanowi siedzibę Muzeum Narodowego w Lublinie.
Początki zamku sięgają XII wieku, kiedy w miejscu obecnego zamku powstał drewniano-ziemny gród, poprzez romański donżon, aż po murowany zamek. Znaczenie zamku rosło, a w XVI wieku stał się rezydencją królewską. Niestety, XVII wiek przyniósł jego zniszczenie, lecz w XIX wieku obiekt odzyskał swoją świetność, tym razem jako więzienie.
Historia zamku ściśle wiąże się z dziejami regionu, co uwidacznia się również w jego architekturze. Początkowo drewniano-ziemny gród z XII wieku, będący siedzibą kasztelana w około XIII wieku rozstał rozbudowany o romański donżon. Gród wzmocniono, zwiększając jego potencjał obronny. Wykonane z łamanego kamienia na dole i cegły u góry wzmocnienia miały zwiększyć trwałość budowli oraz zapewnić skuteczną obronę.
Wobec coraz liczniejszych zagrożeń i najazdów Kazimierz Wielki w XIV wieku postanowił zastąpić gród murowanym zamkiem. W tym okresie w ramach założenia obronnego wybudowana została kaplica Trójcy Świętej oraz baszta Żydowska. Unikatowy charakter zamku nadały polichromie w kaplicy zamkowej wykonane w stylu rusko-bizantyjskim na zlecenie Władysława Jagiełły obecnie uznawane za wyjątkowe na skalę międzynarodową.
W czternastym wieku został wzniesiony gotycki kościół zamkowy, poświęcony Trójcy Świętej, pełniący rolę kaplicy królewskiej. Z inicjatywy Władysława Jagiełły w 1418 roku wnętrza kaplicy zostały ozdobione malowidłami bizantyjsko-ruskimi, które przetrwały do czasów współczesnych – obecnie uznawane za zabytek na skalę międzynarodową.
Cennym zabytkiem sztuki romańskiej, będącym jednocześnie jedną z najstarszych konstrukcji na terenie Lubelszczyzny jest wieża zamkowa, której powstanie datowane jest na XIII wiek. Obronno-mieszkalna wieża wchodziła w skład grodu kasztelańskiego i zlokalizowana została na południowym stoku wzgórza. Wieża posiada trzy kondygnacje nadziemne i mury o grubości do 3-4 metrów ze spiralną klatkę schodową. Dolne partie konstrukcji budynku wykonane zostały z łamanego wapienia, a górne z cegły.
W XIX wieku wieża została włączona w struktury budowli więziennej, a podczas adaptacji gmachu na więzienie do wieży dodano krenelaż. Wartą uwagi jest również zachowana na trzeciej kondygnacji romańska biforia. Od 1957 roku zamek pełni rolę siedziby Muzeum Narodowego w Lublinie.
Historia zamku
Początki zamku w Lublinie sięgają XII wieku i mają bezpośredni związek z powstaniem kasztelanii lubelskiej. W okresie panowania Kazimierza Sprawiedliwego na wzgórzu powstał gród otoczony drewniano-ziemnym wałem. W połowie XIII wieku na terenie górnej części grodu zbudowano pierwszy murowany obiekt – wieżę obronno-mieszkalną, zwaną również donżonem lub stołpem. W XIV wieku, za czasów Kazimierza Wielkiego zamek został rozbudowany oraz otoczony murem obronnym z bramą od strony zachodniej. Powstał wówczas pierwszy gotycki pałac królewski oraz baszta żydowska, co uczyniło zamek ważnym punktem na królewskim szlaku prowadzącym z Krakowa do Wilna. W zamku, pod kuratelą Jana Długosza wychowywali się synowie Kazimierza Jagiellończyka.
Wiek XVI przyniósł kolejną znaczącą przebudowę zamku. Na polecenie Zygmunta Starego, około 1520 roku zamek przekształcono w renesansową rezydencję królewską. Sprowadzeni z Krakowa włoscy mistrzowie wznieśli nową bramę z wieżą, czworoboczną basztę oraz kamienicę Grodzką. Pałac królewski został podwyższony i ozdobiony attykami. W 1569 roku zamek był miejscem obrad sejmu, podczas którego podpisano unię polsko-litewską, znaną jako unia lubelska. Wydarzenie to zostało uwiecznione przez Jana Kochanowskiego w utworze „Proporzec albo hołd pruski”, odnotowującym hołd lenny złożony Zygmuntowi II Augustowi przez księcia pruskiego Albrechta Fryderyka Hohenzollerna. W latach 1635–1642 zamek prawdopodobnie przeszedł kolejną renowację pod kierunkiem Jana Cangerle.
W połowie XVII wieku w wyniku inwazji szwedów zamek doznał poważnych zniszczeń. Zajęty przez wojska szwedzkie, węgierskie i moskiewskie uległ pożarowi co ostatecznie doprowadziło do jego zawalenia. Ocalały jedynie najstarsze budowle, w tym kaplica i donżon.
W 1743 roku starosta Jakub Zamoyski wzniósł nowe budynki kancelarii i archiwum, a w 1773 roku budynek dawnej bramy wjazdowej został przebudowany na cele mieszkalne przez starostę Wincentego Potockiego.
Ciemne karty historii
W latach 1918–1939 zamek służył jako więzienie, w którym przetrzymywano również członków ruchu komunistycznego skazanych za przynależność do nielegalnej Komunistycznej Partii Polski. W okresie II wojny światowej i trwającej okupacji niemieckiej między 1939 a 1944 rokiem służył jako niemieckie więzienie, przez które przewinęło się około 40 tysięcy osób związanych głównie z ruchem oporu. Wielu z nich straciło życie w wyniku egzekucji lub w obozach śmierci. 22 lipca 1944 roku, w przeddzień opuszczenia Lublina przez wojska niemieckie, funkcjonariusze SS przeprowadzili masakrę, zabijając 300 więźniów.
W sierpniu 1944 roku zamek przekształcono na więzienie o charakterze politycznym, podległe najpierw władzom sowieckim, a następnie Urzędowi Bezpieczeństwa Publicznego. Do 1954 roku przetrzymywano tu około 35 tysięcy osób, a z 515 wydanych wyroków śmierci wykonano 180. Po zamknięciu placówki karno-śledczej 13 stycznia 1954 roku więźniów politycznych przeniesiono do zakładu karnego w Chełmie.
Po renowacji zamku zdecydowano o przeznaczeniu zamku na cele kulturalne. Od roku 1957 budynek ten pełni funkcję głównej siedziby Muzeum Narodowego w Lublinie.