W tym artykule
Region doliny Popradu znany jest głównie z licznych źródeł wód mineralnych, dzięki którym powstały tu liczne zakłady lecznictwa uzdrowiskowego w Krynicy, Muszynie, Piwnicznej, Żegiestowie.
Od XVI wieku na te tereny zaczęły napływać plemiona wołosko-ruskie, znane w Polsce jako Łemkowie. Ten fakt w znacznym stopniu zadecydował o krajobrazie kulturowym tych ziem. Świadczą o tym liczne zachowane zabytki kultury materialnej – przede wszystkim dawne prawosławne lub grekokatolickie cerkwie, dziś na ogół przemianowane na kościoły. Dolina Popradu dzieli na dwie części pasma Beskidu Sądeckiego. Dlatego z każda praktycznie miejscowość w dolinie może być bazą wypadową górskich wycieczek na położone po wschodniej stronie pasmo Jaworzyny Krynickiej lub na położone po stronie zachodniej pasmo Radziejowej.
Krynica
Miasto i uzdrowisko we wschodniej części Beskidu Sądeckiego, położone w dolinie rzeki Kryniczanki oraz przylegających stokach górskich o wysokości 560-710 m. Jako ośrodek turystyczny i uzdrowiskowy, Krynica może przyjmować rocznie ponad 200.000 odwiedzających. Uzdrowisko posiada specyficzny klimat leczniczy, dolina i stoki w jego pobliżu mają dobre nasłonecznienie a powietrze zawiera dużą ilość ozonu. Dzieje Krynicy jako miejscowości uzdrowiskowej sięgają połowy XVIII w. Wcześniej wchodziła w skład tzw. Państwa Muszyńskiego – dóbr biskupów krakowskich. Duże znaczenie dla uzdrowiska miało oddanie w 1876 r. linii kolejowej z Tarnowa do Muszyny. Już wówczas Krynica była bardzo popularna wśród wybitnych twórców polskiej kultury. Dość powiedzieć, że u wód krynickich bywali J. I. Kraszewski, H. Sienkiewicz, A. Odyniec, J. Matejko, A. Grottger, A. Fredro, G. Zapolska, W. Reymont.
Powroźnik
Miejscowość letniskowa przy linii kolejowej z Krynicy do Muszyny. W Powroźniku warto wejść zwłaszcza do dawnej cerkwi z 1606 r. [obecnie kościół p.w. św. Jakuba] – drewnianej, jednonawowej, trójdzielnej o korpusie konstrukcji zrębowej z wieżą o konstrukcji słupowej. Wewnątrz polichromia figuralna, ołtarz główny z ikona Matki Bożej typu hodegetria, ikonostas, unikalne ikony z XVII w. oraz ambona z 1700 r. Na wieży dzwon z 1615 r. W pobliżu przystanku autobusowego można też zobaczyć kamienną kapliczkę św. Jana Nepomucena z początku XIX w.
Muszyna
Podobnie jak Krynica jest miejscowością uzdrowiskową. Przez kilkaset lat, od XV do połowy XVIII w. była stolicą tzw. Państwa Muszyńskiego. Na uwagę zasługuje XIX – wieczna zabudowa rynku z dwiema murowanymi kapliczkami z przełomu XVIII i XIX w. z rzeźbami św. Jana Nepomucena i św. Floriana i barokowy kościół św. Józefa Oblubieńca z klasycystycznym ołtarzem i rzeźbą M. B. z Dzieciątkiem z XV w. W pobliżu miasta, na wzgórzu „Baszta” – ślady grodu z XI w. i ruiny zamku z XV w. – dawnej siedziby starostów muszyńskich i strażnicy granicznej. Warto również zajrzeć do pobliskiego Szczawnika, gdzie znajduje się cerkiew grekokatolicka św. Dymitra z XVIII-wiecznym ikonostasem i późnobarokowymi ołtarzami.
Żegiestów
Położony na stromych stokach górskich, w przełomowym odcinku Popradu, w strefie klimatu podgórskiego. Mikroklimat tego uzdrowiska jest uzależniony od wysokości a walory bioklimatyczne podnosi lesistość terenu. Założony na karczunku na tzw. prawie wołoskim, funkcjonuje jako uzdrowisko od połowy XVIII w. Jego walory spopularyzował znany w XIX w. prof. Jerzy Dietl. Do dziś leczy się tu choroby układów oddechowego i trawiennego.
Wierchomla
Miejscowość letniskowa w pobliżu Piwnicznej – znana baza turystyki górskiej oraz baza myśliwska. Znajdują się tu również źródła wód mineralnych. We wsi odwiedzić można dawną cerkiew Michała Archanioła z 1821 r. Jest to drewniana cerkiew o konstrukcji zrębowej, zwieńczona małymi cebulastymi wieżyczkami. Można tu zobaczyć kamienne krzyże przydrożne i stare chaty. W pobliżu rezerwaty leśne z lasami jodłowo-bukowymi.
Piwniczna
Położone w dolinie Popradu miasto zostało założone w 1348 r. na mocy przywileju króla Kazimierza Wielkiego. Od początku miało charakter strażniczy – ze względu na przebiegający tędy szlak handlowy na Węgry. Chociaż tutejsze wody mineralne były znane od końca XVIII w., to z powodu silnej konkurencji Krynicy i Szczawnicy dopiero w latach dwudziestych XX w. wybudowano tu zakład zdrojowy i pijalnię wód. Wodami mineralnymi Piwnicznej leczy się choroby układu oddechowego. Najstarszą częścią miasta jest rynek z kamienicami z XIX i początku XX w.
Milik
Wieś nadpopradzka ze źródłami mineralnymi. Warto zwiedzić dawną cerkiew św. Św. Kosmy i Damiana z 1813 r. w typie zachodniołemkowskim. Cerkiew – jak wszystkie na tym terenie – drewniana, o konstrukcji zrębowej z wieżą konstrukcji słupowej. Wewnątrz sklepienie pozornie zwierciadlane i polichromia ornamentalna z XIX w., ikonostas barokowo-klasycystyczny z 1806 r. We wsi stare chaty oraz tzw. spichlerzyki-sypańce.
Andrzejówka
Jedna z najstarszych wsi na tym terenie [lokacja w 1352 r.] przy drodze z Piwnicznej do Muszyny. Od XVII w. zaczęły tu napływać plemiona wołosko-ruskie, których osadnictwo stworzyło zachowaną do drugiej wojny światowej grupę etniczną Łemków. W Andrzejówce znajduje się kościół Wniebowzięcia N.M.P. – dawna cerkiew p.w. Zaśnięcia M.B. – drewniany o konstrukcji zrębowej. Wewnątrz ikonostas z XVII w. i barokowy ołtarz z XVIII w. We wsi stare chaty i spichlerzyki-sypańce.
Rytro
Stara wieś [od 1244 r.] letniskowa na drodze z Muszyny do Nowego Sącza. Z dawnej przeszłości dotrwał do dziś zameczek z XIII w. usytuowany na stromym, lesistym wzgórzu. Będąc bazą turystyczną, wieś posiada hotel, kwatery prywatne, pole namiotowe i restaurację. Zimą czynny wyciąg narciarski w Suchej Dolinie.
Barcice
Wieś z XIII w. położona w pobliżu Starego Sącza. Znajduje się tu kościół neogotycki N.M.P. Wniebowziętej z 1901 r. z późnorenesansowym ołtarzem głównym z cennym tryptykiem oraz malowana na desce „Ostatnia Wieczerza” z XVII w.
Stary Sącz
To najstarsze miasto na Sądecczyźnie (pierwsza wzmianka pochodzi z 1186 r.) było własnością księżnej Kingi, która w 1279 r. założyła tu dwa klasztory: franciszkanów i klarysek. Często bywali w mieście królowie: Ludwik Węgierski, Jadwiga, Władysław Jagiełło, Jan III Sobieski. Klasztor klarysek przetrwał szczęśliwie reformy władz austriackich z końca XVIII w. i był ważnym czynnikiem kształtującym społeczność miejską. Z zabytków warto przede wszystkim zwrócić uwagę na zabudowę rynku: domy i kamieniczki z końca XVIII w., Muzeum Regionalne z ekspozycją etnograficzną oraz klasztor klarysek z kościołem Św. Trójcy. Wewnątrz piękne gotyckie prezbiterium, dekoracja stiukowa, barokowa ambona i kropielnica z XV w.