Gorczański Park Narodowy

Gorczański Park Narodowy obejmuje centralne pasmo Gorców, w tym masywy Turbacza i Gorca. Inicjatorem oraz pierwszym dyrektorem Parku był Jerzy Honowski, a siedziba dyrekcji parku znajduje się w miejscowości Poręba Wielka.

Historia powstania Gorczańskiego Parku Narodowego zaczyna się jeszcze przed II wojną światową, kiedy to zwrócono uwagę na konieczność ochrony krajobrazu i bogactwa przyrodniczego Gorców. Już w 1927 r. Ludwik Wodzicki – właściciel terenów z Poręby Wielkiej – utworzył na tych terenach rezerwat przyrody im. Władysława Orkana obejmujący obszar 114 ha. Park Narodowy formalnie powstał jednak dopiero w 1981 r. Jego pierwotna powierzchnia wynosiła 5908 ha, a w 1988 r. została powiększona do 6763 ha. W 1997 r. wokół parku wyznaczono otulinę o powierzchni 16 647 ha. Kolejna, ostatnia już zmiana granic parku, obowiązująca do dzisiaj nastąpiła w 2016 r. i wynosi obecnie 7029 ha.

Park został ustanowiony decyzją Rady Ministrów z 8 sierpnia 1980 r. i stanowi jeden z 23 Parków Narodowych w Polsce. Najstarszym obiektem sakralnym w Gorczańskim Parku Narodowym jest kapliczka Bulandy na Polanie Jaworzyna Kamienicka.

Polany Gorczańskie

Polany Gorczańskie stanowią niezwykle charakterystyczny element krajobrazu i przyrody Gorców, będąc jednocześnie ich największą atrakcją turystyczną. Z tych obszarów roztaczają się malownicze widoki na Tatry, Pieniny, Beskid Wyspowy i Sądecki. Wiosną natomiast polany ukazują swoje piękno, pokrywając się kolorowymi łanami krokusów.

Początki istnienia Polan Gorczańskich sięgają XIV wieku i związane są z aktywnością Wołochów, którzy przybyli z Półwyspu Bałkańskiego, przynosząc ze sobą kulturę pasterską. To właśnie ta kultura została później kontynuowana przez miejscową ludność. Polany, określane przez nią jako hale, powstały w wyniku systematycznego wypalania lasów, a następnie poszerzane były poprzez wyręby. Regularne wypasanie i koszenie zapobiegały zarastaniu ich roślinnością leśną.

Najbardziej intensywny okres wypasu miał miejsce przed II wojną światową, kiedy Gorce, po Tatrach, były centralnym ośrodkiem pasterstwa. Jeszcze długo po zakończeniu wojny na Polanach Gorczańskich utrzymywały się szałasy pasterskie, a wypas trwał intensywnie. Niestety, pasterstwo na tych terenach zaczęło zamierać w wyniku czego polany zaczęły stopniowo zarastać, co w konsekwencji negatywnie wpływało na ich walory estetyczne i różnorodność biologiczną.

Gorczański Park Narodowy w ostatnim czasie dostrzegł konieczność ochrony tych unikalnych obszarów. Na przykład na Hali Długiej ponownie wprowadzono kulturowy wypas owiec, natomiast niektóre inne polany, takie jak Jaworzyna Kamienicka są regularnie wykaszane. Niemniej, dla większości z tych obszarów, zwłaszcza poza obszarem Gorczańskiego Parku Narodowego, przyszłość zdaje się być nieuchronnie przesądzona. Zaniechanie wypasu spowodowało zarastanie polan borówczyskami, malinami, a następnie lasem. Mimo to, na tych obszarach można obserwować naturalną sukcesję ekologiczną, ukazującą zmiany w ekosystemie uzależnione od działalności człowieka.

Fauna i Flora

W Gorcach odnotowano obecność ponad 900 gatunków roślin naczyniowych, 25 gatunków mchów, 450 gatunków porostów i 116 gatunków wątrobowców, z czego około 85% znajduje się na obszarze parku i jego otuliny. Szczególnie istotny jest udział gatunków związanych z obszarami górskimi, takich jak liczydło górskie, tojad dzióbaty, jaskier platanolistny, miłosna górska czy omieg górski. Na terenie Gorców odnaleźć można także 22 gatunki charakterystyczne dla piętra alpejskiego, m.in. kuklik górski, wiechlina alpejska oraz tymotka alpejska. Spośród prawnie chronionych roślin stwierdzono występowanie 113 taksonów.

Region Gorców wyróżnia się znacznymi kompleksami leśnymi, zlokalizowanymi na dwóch piętrach roślinności: reglu dolnym (650-1100 m n.p.m.) i reglu górnym (powyżej 1100 m n.p.m.). Lasy zajmują obecnie, aż 95% powierzchni parku, charakteryzując się obecnością licznych drzew wiekowych, przekraczających 100 lat. Dominujący gatunki drzew to świerk, buk, jodła, a także modrzew, wiąz, jesion, jawor i olsza szara. Obszar ten obejmuje różnorodne zespoły leśne, takie jak buczyna karpacka, kwaśna buczyna górska, żyzna jedlina, bór świerkowo-jodłowy regla dolnego i górnego, olszyna karpacka oraz olszyna bagienna.

W runie leśnym występują charakterystyczne dla tych zespołów roślinnych gatunki, m.in. bodziszek leśny, czosnek niedźwiedzi, kokorycz pusta, listera sercowata, urdzik karpacki, wietlica alpejska, żywiec bulwkowaty, żywokost sercowaty, pospolita borówka brusznica, a także liczne mchy i paprocie. Na terenach wilgotnych pojawiają się lepiężnik wyłysiały, knieć błotna, tojad dzióbaty, modrzyk górski i parzydło leśne. Warto także wspomnieć o rzadkich gatunkach, takich jak zarzyczka górska, skalnica gronkowa i fiołek dwukwiatowy, a być może już wyginiętej największej osobliwości florystycznej Gorców – podejźrzon lancetowaty.

Obszary polan stanowią odrębną grupę roślinną. Zidentyfikowano na nich aż 130 gatunków związanych wyłącznie z tym środowiskiem, co powoduje konieczność zachowania tych obszarów otwartych poprzez ochronę przed ich zalesianiem. Roślinność polan obejmuje m.in. jastrzębiec pomarańczowy, mieczyk dachówkowaty, tłustosz pospolity, pełnik europejski, prosienicznik jednogłówkowy, szafran spiski oraz aż 13 gatunków storczykowatych, np. gółka długoostrogowa, kruszczyk szerokolistny, ozorka zielona, stoplamek plamisty i szerokolistny, storczyca kulista. Część polan charakteryzuje się ubogą roślinnością, znaną jako „psiary”, z dominacją psią trawką, dziewięćsiłem bezłodygowym i kuklikiem górskim.

W obszarach podmokłych występują młaki kozłkowo-turzycowe, otoczone zazwyczaj przez łąki ostrożeniowe z rdestem wężownikiem i ostrożniem łąkowym.

Dzięki dużym, dobrze zachowanym kompleksom leśnym Gorców, można zaobserwować bogatą różnorodność zwierząt, które znajdują tu odpowiednie siedliska, takie jak dziki, jelenie, sarny, wydry, borsuki i gronostaje. Zróżnicowane środowisko, obejmujące zarówno lasy, jak i polany, sprzyja różnorodności gatunkowej fauny parku.

Na terenie Gorców odnotowano występowanie 185 gatunków kręgowców, z czego 21 znajduje się w rejestrze Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. Wśród nich można wymienić traszkę karpacką, a także ptaki takie jak cietrzew, dzięcioł białogrzbiety, dzięcioł trójpalczasty, głuszec, orlik krzykliwy, orzeł przedni, puchacz, puszczyk uralski, sóweczka oraz włochatka. Wśród ssaków znajdują się m.in. koszatka leśna, mroczek posrebrzany, mroczek pozłocisty, niedźwiedź brunatny, podkowiec mały, popielica szara, rzęsorek mniejszy, ryś euroazjatycki, wilk szary i żbik europejski. Tereny te zamieszkuje 9 gatunków nietoperzy, 130 gatunków ptaków (w tym 100 gniazdujących na terenie parku), oraz 7 gatunków płazów. W potokach na terenie parku stwierdzono występowanie pstrąga potokowego i głowacza pręgopłetwego. Ponadto teren parku zamieszkuje ponad 1000 gatunków bezkręgowców, w tym 23 endemity karpackie lub karpacko-sudeckie. Licznie występują tu gatunki bezkręgowców górskich i borealnych (ok. 100 gatunków). Na polanach występują licznie motyle (m.in. rusałka admirał, rusałka pokrzywnik, perłowiec większy), chrząszcze i inne owady.

Turystyka w Gorczańskim Parku Narodowym

Korzenie turystyki w Gorcach sięgają początkom XIX wieku, kiedy to znani podróżnicy i badacze, tacy jak Wincenty Pol, Bronisław Gustawicz oraz Seweryn Goszczyński, zaczęli dokumentować swoje doświadczenia i wrażenia z pobytu na tych terenach. W szczególności Goszczyński w swoim Dzienniku podróży do Tatr zapisywał swoje przeżycia z Gorców, ukazując ich unikalny charakter i piękno.

W literaturze polskiej Gorce znalazły swoje miejsce dzięki Władysławowi Orkanowi, który pochodził z pobliskiej Poręby Wielkiej. W swoich utworach malowniczo opisywał region, podkreślając jego dzikość i niepowtarzalny krajobraz:

„Naprzeciw Tatr, między doliną nowotarską a wężowatą kotliną Raby, wspięło się gniazdo dzikich Gorców. Od romantycznych Pienin rozdzielał je wartki kamienicki potok, a od spiskiej krainy odgraniczył je bystry Dunajec. Samotnie stoją nad wzgórzami.”

Rozwój turystyki w Gorcach przyspieszył dzięki działaniom Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, które wytyczyło pierwsze szlaki turystyczne i wybudowało bazy noclegowe. Szczególnie ważnym momentem dla regionu było otwarcie schroniska na Turbaczu, które miało znaczący wpływ na popularyzację turystyki w tych rejonach. Gorce zyskały popularność wśród miłośników gór dzięki organizowanym rajdom studenckim oraz wycieczkom szkolnym. Atrakcyjność tego regionu wynika również z malowniczych panoram widokowych z gorczańskich polan, spokoju (umiarkowany ruch turystyczny) oraz dobrze zachowanej przyrody.

Sieć szlaków turystycznych w Gorcach jest imponująca i różnorodna. Region ten dysponuje:

• 14 szlakami turystyki pieszej o łącznej długości 63,3 km,
• 9 szlakami spacerowymi o długości 38,7 km,
• 7 szlakami turystyki konnej (62,9 km)
• 7 szlakami turystyki rowerowej (55,4 km)
• 8 ścieżek edukacyjnych o łącznej długości 41,6 km.

Niektóre ze ścieżek spacerowych są płatne, a przy ważniejszych szlakach umieszczone zostały estetycznie wykonane tablice informacyjne, które pełnią walory edukacyjne na temat przyrody i historii regionu.

Szlaki turystyczne w Gorcach

Kolor Szlaku	Przebieg Szlaku
Czerwony	Krościenko nad Dunajcem – Marszałek – Lubań – Runek – Bukowinka – Przełęcz Knurowska – Kiczora – Schronisko PTTK na Turbaczu – Turbacz – Obidowiec – Schronisko PTTK na Starych Wierchach – Jaworzyna Ponicka – Bacówka PTTK na Maciejowej – Maciejowa – Rabka-Zdrój
Zielony	Grywałd – Lubań – Ochotnica Dolna – Gorc – Przysłop – Jaworzyna Kamienicka
Niebieski	Czorsztyn – Kluszkowce – Lubań – Ochotnica Dolna – Kamienica
Żółty	Ochotnica Górna – schronisko Gorczańska Chata – Polana Przysłop Dolny
Zielony	Tylmanowa – Pasterski Wierch – Lubań (Średni Groń)
Niebieski	Gorc – Nowa Polana – Rzeki – dolina Kamienicy – Przełęcz Borek
Czarny	Szczawa – Nowa Polana
Żółty	Rzeki – Gorc Troszacki – Kudłoń – Przełęcz Borek – Schronisko PTTK na Turbaczu – Bukowina Miejska – Nowy Targ-Kowaniec
Czarny	Lubomierz – Kudłoń – Kopa – Konina
Zielony	Niedźwiedź – Poręba Wielka „Orkanówka” – Turbaczyk – Czoło Turbacza – Schronisko PTTK na Turbaczu – Bukowina Waksmundzka – Nowy Targ-Kowaniec
Niebieski	Poręba Wielka – Koninki – Suchy Groń – Czoło Turbacza – Schronisko PTTK na Turbaczu – Bukowina Waksmundzka – Łopuszna
Żółty	Poręba Wielka-Koninki – Poręba Wielka „Orkanówka”
Zielony	Poręba Wielka-Koninki – Tobołów – Obidowiec – Schronisko PTTK na Starych Wierchach – Obidowa – Bukowina Obidowska – Nowy Targ-Robów
Żółty	Raba Niżna – Olszówka – Jasionów – Przełęcz Pośrednie – Schronisko PTTK na Starych Wierchach
Zielony	Poręba Górna – Jasionów – Bacówka PTTK na Maciejowej – Ponice – Świńska Góra – Rdzawka – Piątkowa Góra (DK 47)
Czarny	Rabka-Plasówka – Maciejowa
Zielony	Przełęcz Sieniawska – Obidowa (DK 47) – Jaworzyna – Schronisko PTTK na Starych Wierchach
Czarny	Klikuszowa – Bukowina Obidowska – Bukowina Miejska
Niebieski	Nowy Targ – Dział – skrzyżowanie ze szlakiem czarnym pod Bukowiną Obidowską
Czarny	Łopuszna – polana Rąbaniska
Czarny	Mszana Dolna (centrum) – Potaczkowa – Rabka-Zdrój

Park podworski Wodzickich

Zabytkowy kompleks parkowy, który zajmuje około 19 hektarów powierzchni  zarządzany przez Gorczański Park Narodowy (GPN). Park stanowi istotny element krajobrazu oraz dziedzictwa kulturowego regionu. Usytuowany jest na południowych zboczach i u podnóża góry Chabówka, w północnej części Gorców. Jego lokalizacja, przy granicy z wsią Niedźwiedź oraz wzdłuż drogi wojewódzkiej prowadzącej z Mszany Dolnej do Koninek, dodaje mu strategicznego znaczenia. Jest to enklawa Gorczańskiego Parku Narodowego, oddalona o około 5 kilometrów od głównego obszaru parku. Na terenie parku, przy jego północno-wschodniej granicy, mieści się budynek Dyrekcji GPN.

Ostoja Gorczańska

Specjalny obszar ochrony siedlisk, który obejmuje pasmo Gorców oraz pasmo Mogielicy o łącznej powierzchni wynoszącej blisko 18 ha rozciągającej się na terenie powiatów nowotarskiego i limanowskiego. Zdecydowana większość terenu Ostoi Gorczańskiej podlega ochronie w ramach dwóch wielkoobszarowych form ochrony przyrody. Pierwszą z nich jest Gorczański Park Narodowy, który stanowi 38,89% powierzchni obszaru, natomiast drugą jest Południowomałopolski Obszar Chronionego Krajobrazu, zajmujący 58,11% jego powierzchni. Dodatkowo, na północno-wschodnim krańcu Ostoi Gorczańskiej znajduje się rezerwat przyrody Mogielica, chociaż większość jego terenu leży poza granicami obszaru ochrony siedlisk.

W kontekście ochrony przyrody, Ostoja Gorczańska jest ważnym obszarem, który przyczynia się do zachowania różnorodności biologicznej regionu, a także stanowi cenny element krajobrazu naturalnego Małopolski.

Obserwatorium astronomiczne na Suhorze

Obserwatorium znajduje się na wysokości 1000 metrów nad poziomem morza, na szczycie o tej samej nazwie . Jest to najwyżej położone obserwatorium astronomiczne w Polsce o dużym znaczeniu badawczym. Obserwatorium jest własnością Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, założona przez profesora Jerzego Kreinera.

Wybór lokalizacji był podyktowany kilkoma czynnikami. Po pierwsze, znacząca odległość od najbliższych miejscowości oraz brak zakładów przemysłowych w pobliżu zapewniają idealne warunki do obserwacji. Czyste niebo, wolne od sztucznego oświetlenia oraz otoczenie lasami Parku gwarantuje doskonałe warunki do prowadzenia badań astronomicznych.

Obserwatorium wykorzystuje 600 mm reflektor Cassegraina firmy Carl Zeiss o efektywnej ogniskowej 7500 mm. Ponadto, wyposażone jest w kamerę CCD SBIG ST10XME. Teleskop umieszczony jest w obrotowej kopule o średnicy 5 metrów, co umożliwia precyzyjne prowadzenie obserwacji. Od 1991 roku obserwatorium jest częścią międzynarodowej sieci WET (Whole Earth Telescope), której celem jest ciągłe monitorowanie wybranych obiektów astronomicznych, w tym głównie białych karłów – gwiazd o dużej gęstości.

Obserwatorium znajduje się w pobliżu zielonego szlaku turystycznego, prowadzącego z Koninek przez Tobołów i koleją krzesełkową na Turbacz. Szlak przechodzi przez Polanę Suhora, skąd można podziwiać widok na obserwatorium. Mimo że placówka jest sporadycznie udostępniana zwiedzającym, stanowi ważny punkt na mapie miłośników astronomii i turystów odwiedzających Gorczański Park Narodowy.