Zamek w Malborku

Zamek w Malborku, znany również jako Ordensburg Marienburg, jest wyjątkowym obiektem historycznym położonym na prawym brzegu rzeki Nogat. Jego budowa rozpoczęła się w 1280 roku i trwała aż do połowy XV wieku. Zamek został wzniesiony przez zakon krzyżacki i na przestrzeni wieków pełnił różne funkcje. Początkowo był to konwentualny zamek komtura, ale w 1309 roku stał się siedzibą wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego oraz władz Prus Zakonnych, po tym jak Siegfried von Feuchtwangen przeniósł stolicę zakonu z Wenecji do Malborka. Funkcję tę zamek pełnił, aż do 1457 roku.

Zamek w Malborku był siedzibą wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego, by w latach 1457-1772 stać się rezydencją królów Polski. W 1466 roku stał się siedzibą władz Prus Królewskich, a w 1568 roku Komisji Morskiej. W 1772 roku zamek został przejęty przez administrację Królestwa Prus i w latach 1773–1804 uległ dewastacji. Następnie przeszedł kilka etapów rekonstrukcji w latach 1817–1842 i 1882–1944, jednak pod koniec II wojny światowej ponownie został zniszczony w wyniku działań wojennych.

Kolejna odbudowa zamku miała miejsce tuż po wojnie, bo już w roku 1947 ruszyły prace mające na celu przywrócenie mu dawnej świetności. W 1949 roku zamek w Malborku został wpisany do rejestru zabytków, a w 1994 roku uznany za pomnik historii. W 1997 roku obiekt został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO, a od 1961 roku zamek jest siedzibą Muzeum Zamkowego w Malborku.

Zamek miał znaczący wpływ na rozwój urbanistyczny, bowiem już w 1286 roku na południe od zamku założono Malbork (Stare Miasto), a mury miejskie zostały połączone z murami obronnymi zamku, tworząc jednolity system obronny. W 1388 roku na wschód od zamku powstało Nowe Miasto. W latach 1626–1635 miasto wraz z zamkiem zostały dodatkowo wzmocnione wałem fortecznym o zarysie bastionowym, a przyczółek mostowy na lewym brzegu Nogatu osłonięto dziełem rogowym.

Kompleks zamkowy składa się z Zamku Wysokiego o konstrukcji czworobocznej, która otacza dziedziniec z krużgankiem. W jego skład wchodzi kościół Najświętszej Maryi Panny z kaplicą grobową św. Anny, gdaniskiem oraz wieżami Kleszą i Wróblą, które nadają zamkowi wyjątkowy charakter. Zamek Średni, zbudowany na miejscu dawnego przedzamcza z trójboczną formą otwiera się rozległym dziedzińcem w kierunku Zamku Wysokiego. Na Zamek Średni składają kaplica św. Bartłomieja, Wielka Komturia, Infirmeria, Wielki Refektarz, Pałac Wielkich Mistrzów, Refektarz Letni, Refektarz Zimowy oraz wieży zwanej Kurzą Nogą. Ostatnią część stanowi Zamek Niski (przedzamcze), gdzie znajdują się Karwan, kaplica św. Wawrzyńca oraz szereg zabudowań gospodarczych.

Kompleks zamkowy w Malborku, dzięki swojej monumentalnej budowie i bogatej historii, jest cenionym obiektem dziedzictwa kulturowego, odzwierciedlającym dawne znaczenie i potęgę Zakonu Krzyżackiego w regionie.

Historia zamku

Historia budowy zamku w Malborku rozpoczyna się w 1278 roku, kiedy to przygotowano teren poprzez wycinkę lasu i gromadzono materiały budowlane – cegły, drewno i kamienie na fundamenty. Pierwszy etap konstrukcji datuje się na rok 1280, a wzniesiony wówczas obiekt był zamkiem komturskim zakonu krzyżackiego. Do 1300 roku na terenie Zamku Wysokiego powstały kluczowe elementy, w tym mur obwodowy, nieprzesklepione skrzydło północne z kaplicą, kapitularzem i dormitoriami, a także częściowo ukończono skrzydło zachodnie. Zamek otoczono również murem obwodowym i fosą.

W 1309 roku nastąpiło przeniesienie siedziby wielkiego mistrza zakonu z Wenecji do Malborka, co uczyniło zamek stolicą Państwa Zakonnego. Rozbudowano wówczas kompleks zamkowy, w tym kościół zamkowy pw. Najświętszej Marii Panny i kaplicę św. Anny, a także powstała Złota Brama w kaplicy zamkowej. Na dawnym przedzamczu zbudowano nową rezydencję wielkich mistrzów, która stała się jednym z najwybitniejszych osiągnięć europejskiego gotyku.

W 1457 roku, w wyniku umowy z Malborka podczas wojny trzynastoletniej, zamek został sprzedany królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi. Od tego momentu do 1772 roku zamek służył jako jedna z rezydencji królów Polski. Zmieniło się wówczas jego przeznaczenie, a Pałac Wielkich Mistrzów stał się miejscem audiencji. W tym czasie zamek był również świadkiem ważnych wydarzeń historycznych, w tym oblężenia przez wojska szwedzkie w 1626 roku.

Na przestrzeni wieków zamek Malbork przechodził liczne przebudowy i rozbudowy, a jego funkcje ewoluowały wraz ze zmieniającymi się okolicznościami politycznymi i społecznymi. Od warowni krzyżackiej, przez rezydencję królów Polski, po zniszczenia wojenne – historia zamku jest świadectwem bogatej i złożonej przeszłości regionu. W okresie średniowiecza, zamek był miejscem intensywnych prac remontowych i wyposażania, w tym w nowe ołtarze, ambonę oraz prospekt organowy. Niestety, czas „Potopu szwedzkiego” w połowie XVII wieku przyniósł zamkowi znaczne zniszczenia. Mimo bohaterskiej obrony przez polskie oddziały, zamek został ostatecznie zdobyty przez Szwedów, którzy okupowali, aż do Pokoju w Oliwie w 1660 roku.

Późniejszy okres to czas renowacji i odbudowy, w tym barokowej przebudowy krużganków oraz ponownego uruchomienia mennicy. Zamek przeżywał także momenty rozkwitu, szczególnie za sprawą jezuitów, którzy w XVII wieku zakończyli remont kościoła Najświętszej Maryi Panny, dodając elementy barokowe oraz uruchomili szkołę średnią. W tym czasie kościół otrzymał również nowy ołtarz główny dzięki dotacji Kazimierza Ludwika Bielińskiego.

W XVIII wieku zamek przeszedł kolejne przeobrażenia. Był siedzibą koszar polskiego regimentu piechoty, a także przeszedł różne prace budowlane, w tym montaż barokowego hełmu na wieży. Niemniej jednak, po I rozbiorze Polski w 1772 roku, zamek został przejęty przez Prusaków, co zapoczątkowało etap znacznych zniszczeń i przebudowy zamku na koszary oraz magazyny wojskowe.

W XIX wieku zamek doświadczył kolejnego etapu rekonstrukcji, zaczynając od prac nad Pałacem Wielkich Mistrzów. Prace te, choć miały charakter rekonstrukcyjny, były często krytykowane za brak wierności historycznej. Mimo to, zamek wzbogacił się o wiele cennych dzieł sztuki gotyckiej oraz nowe aranżacje.

XX wiek przyniósł dalsze prace rekonstrukcyjne, choć zamek ucierpiał znacznie podczas II wojny światowej, podczas której pełnił rolę punktu oporu doświadczając przy tym poważnych zniszczeń. Pomimo tych wydarzeń, zamek pozostał cennym symbolem historycznym i architektonicznym, będąc świadkiem wielu kluczowych momentów w historii Polski.

Obiekty architektoniczne zamku w Malborku

Zamek wysoki – siedziba konwentu

Kościół pw. Najświętszej Marii Panny w Malborku, początkowo służący jako kaplica zamkowa, powstał w końcu XIII wieku. Wraz z przeniesieniem stolicy zakonu krzyżackiego do Malborka po 1309 roku, obiekt uległ rozbudowie, w wyniku której dodano wielobocznie zamknięte prezbiterium od strony wschodniej. Prace zakończono w 1344 roku. W tym okresie do zewnętrznej, centralnej blendy prezbiterium wmontowano imponującą figurę Madonny z Dzieciątkiem liczącą około 8 metrów wysokości. Po kilkudziesięciu latach figura została pokryta mozaiką stworzoną przez mistrzów z Wenecji. Zniszczona podczas II wojny światowej, została odbudowana w 2016 roku.

Do kościoła Najświętszej Marii Panny prowadzi Złota Brama z bogato zdobionym portalem z okresu średniowiecza. W jego kapitułach znajduje się frez z wyobrażeniami fantastycznych stworzeń na tle winnej latorośli, a powyżej rzeźby Panien Mądrych i Głupich. Na archiwoltach widnieją kolejne bestie, a całość wieńczą wizerunki Króla Piekieł i Chrystusa. Kościół uległ poważnemu zniszczeniu w 1945 roku, ale po wojnie zrekonstruowano prezbiterium, a jego renowację zakończono w 2016 roku. W świątyni znajduje się m.in. Grupa Ukrzyżowania, tryptyk z koronacją NMP z 1504 roku oraz rzeźba „Chrystus w Ogrójcu” z około 1390 roku.

Pod kościołem zamkowym usytuowana jest Kaplica św. Anny, pełniąca funkcję grobowca jedenastu Wielkich Mistrzów Zakonu Krzyżackiego, zaczynając od Dietricha von Altenburga, który został pochowany w 1341 roku. Kaplica, zniszczona w 1945 roku, została zrekonstruowana w 1982 roku, zachowując formę nadaną w XIX wieku. W kaplicy znajdują się trzy płyty nagrobne wielkich mistrzów oraz odtworzone w technice en grisaille malowidło, przedstawiające dostojników krzyżackich. Do kaplicy prowadzą dwa bogato zdobione portale, jeden ze scenami maryjnymi, a drugi z reliefami o tematyce chrystologicznej.

Kapitularz to sala narad urzędników Zakonu, zbudowana po 1280 roku i zrekonstruowana w stylu neogotyckim w latach 1882–1890. Obok kapitularza znajduje się Kuchnia Konwentu oraz Refektarz Konwentu, będący jadalnią zakonników. W przyziemiu skrzydła północnego umieszczona jest cela „Witold”, która w średniowieczu służyła jako więzienie.

Wieża Gdanisko pełniła funkcję zamkowej toalety i była połączona z zamkiem gankiem o sklepieniu krzyżowym. Zbudowana na arkadach, umożliwiała odprowadzenie nieczystości do fosy. Wieża była także używana jako miejsce ostatecznej obrony, dlatego przechowywano tam zapasy broni, żywności i wody. . Inne ważne obiekty to Wieża Klesza – mieszkanie proboszczów i uczniów – oraz Wieża Dietricha – mieszkanie furtiana. Z Zamku Wysokie w stronę miasta prowadziła Brama Szewska, a między murami od strony zachodniej znajduje się młyn, który 1902 roku przeszedł rekonstrukcję.

Zamek Średni – rezydencja Wielkiego Mistrza

Pałac Wielkich Mistrzów wybudowany został w latach około 1380-1396 i stanowi monumentalny przykład architektury gotyckiej. W jego wnętrzach znajduje się Letni Refektarz, znany jako jedno z najbardziej imponujących świeckich pomieszczeń z tego okresu. Sala o wymiarach 14 na 14 metrów i wysokości 9,7 metra wyróżnia się dużymi oknami zapewniającymi obfite oświetlenie wnętrza światłem słonecznym oraz efektownym sklepieniem gwiaździstym, które wspiera się na pojedynczym filarze. Zimowy Refektarz, choć mniejszy od Letniego, posiada podobną architekturę. Wnętrze zdobi barokowy kominek i kartusz herbowy królów polskich z dynastii Wazów, a wejście zdobi portal w stylu neogotyckim.

Kaplica prywatna Wielkich Mistrzów – błędnie nazywana kaplicą św. Katarzyny – pierwotnie dwukondygnacyjna, została przebudowana w latach 1380-1383 przez usunięcie dolnej kaplicy i chóru. Pozostała część stała się częścią mieszkalną Wielkich Mistrzów, ograniczając jej funkcje publiczne, a jednocześnie podkreślając jej znaczenie poprzez przechowywanie relikwii. Mieszkanie Wielkiego Mistrza to największy zespół mieszkalny w pałacu, położony na czwartym poziomie zamku. Składa się z izby mieszkalnej, sypialni, małego gabinetu i jest połączone z prywatną kaplicą. Projekt uwzględniał krótkie połączenia z salami reprezentacyjnymi.

Wielki Refektarz, zbudowany w latach około 1320-1337, jest największym świeckim pomieszczeniem w państwie zakonnym, mierzącym 30,3 na 15,3 metra. Sala biesiadna, z palmowym sklepieniem wspartym na trzech granitowych filarach, była miejscem głównych wydarzeń zakonnych, w tym kapituł generalnych i codziennych posiłków wielkiego mistrza i jego dworu. Infirmeria była salą przeznaczoną dla osób starszych lub chorych i obejmuje jadalnię i kaplicę. Dodatkowo, na terenie znajduje się Wieża Kurza Stopa, latryna z początku XX wieku, oraz Kaplica św. Bartłomieja dla gości zakonu, zniszczona w 1803 i odbudowana w 1908 roku. Wielka Komturia, komnaty Wielkiego Komtura, usytuowane są od strony wschodniej zamku, a Małe Gdanisko służyło dostojnikom zakonnym goszczącym na zamku.

Zamek Niski (przedzamcze) i fortyfikacje zewnętrzne

Przedzamcze Malborskiego zamku skrywa wiele fascynujących elementów architektonicznych i historycznych. Wśród nich znajduje się Kaplica św. Wawrzyńca, zbudowana około 1358 roku, pierwotnie służąca zamkowej służbie. Niestety do naszych czasów nie zachowała się znajdujące się na przedzamczu brama św. Wawrzyńca.

Wieża Maślankowa, znana również jako Wieża Modra, wzniesiona została około 1335–1340 roku i pełniła w XV wieku funkcję więzienia. Odrestaurowana w 1841 i 1906 roku, Do wieży przylegała brama, która została zamurowana w 1457 roku by upamiętnić wjazd na zamek króla Kazimierza Jagiellończyka. Brama Północna, w obecnej neogotyckiej formie z XIX wieku, jest kolejnym świadectwem ewolucji architektonicznej zamku.

Dostępu do kompleksu zamkowego chroniły ceglany mur wraz z basztami. Znaczącą rolę w historii zamku odegrała Baszta Kęsa, której górną gotycką część rozebrano w XV wieku. Pozostałości wykorzystano w 1857 roku do budowy kaponiery. Baszta Zegarowa, znana również jako Baszta Wołowa, posiadała zegar, lecz została zburzona podczas budowy kolei w 1889 roku. Baszta Szarysz z ośmioboczną konstrukcją z neogotycką formą z 1857 roku, została wzniesiona w północno-wschodnim narożniku Przedzamcza. Natomiast Baszta Trójścienna to rekonstrukcja z 1905 roku. Baszta Prochowa została odbudowana po 1986 roku – w pobliżu której, znajduje się wodopój dla koni.

Karwan, zbudowany między 1330-1340, był pierwotnie krzyżacką zbrojownią i wozownią, a w czasach polskich służył jako cekhauz. W roku 1888 poddany został rekonstrukcji zniszczony fragment budynku – obecnie pełni funkcję budynku konferencyjnego. Brama Główna, prowadząca do zamku nazywana także Bramą Snycerską lub Bramą Na Piaski, flankowana była jest baszty Wójtowską oraz Basztę Podskarbiego – obie zrekonstruowane po 1945 roku.

Dom Podstarościego, datowany na XIV wiek, przeszedł przebudowy w XV i XVII wieku oraz po zniszczeniach w 1945 roku. Baszta Nad Piekarnią, odbudowana po 1928 i 1961 roku, jest kolejnym przykładem adaptacji historycznych struktur zamku.

Wśród innych ważnych elementów znajdują się także Baszta Ku Miastu, Brama Furta, Baszta Sperlinek i Brama Mostowa, zbudowana w latach 1335-1341, z dwiema masywnymi basztami od strony Nogatu. Wał Plauena, z lat 1417–1419 oraz 1441-1449, przebudowany w pierwszej połowie XVII wieku, oraz Brama Nowa z lat 1418-1420, rozebrana w XVIII wieku, a następnie zrekonstruowana w latach 1927-29 i po 1945 roku w latach 2011-2014, obecnie służy jako główne wejście na zamek.