Twierdza Osowiec to carskie umocnienia, o których przewodnicy mówią nie bez dumy, że jako jedne z nielicznych oparły się natarciom wroga w czasie pierwszej wojny światowej i nigdy nie zostały zdobyte. Obiekt składa się z czterech fortów, jednak do zwiedzania udostępniony jest tylko fort centralny. Tam mieści się również muzeum.
Dodatkową atrakcją jest z pewnością położenie twierdzy na terenie funkcjonującej jednostki wojskowej. Po jej terenie nie można poruszać się bez przepustki lub przewodnika z Osowieckiego Towarzystwa Fortecznego. Obsługują oni specjalną trase historyczną, której utworzenie umożliwiło z kolei przebywanie turystów na terenie jednostki.
Twierdza w Osowcu i twierdza w Verdun to są jedyne twierdze, które w czasie pierwszej wojny światowej całkowicie spełniły swoje założenia militarne. Twierdza ma bogatą historię, ma też rzecz jasna swoje duchy.
Nazwa Osowiec pochodzi od uroczyska puszczańskiego porośniętego osiną.
Wieś powstała przed 1548 r. na terenie Puszczy Dybła, przy trakcie prowadzącym z Litwy na Mazowsze. W 1775 r. Osowiec otrzymał prawa miejskie. W czasie Powstania Styczniowego oddział K.Ramotowskiego „Wawra” stoczył w pobliżu Osowca bitwę z Rosjanami. Po wybudowaniu w 1873 r. linii kolejowej z Grajewa do Brześcia, docelowo łączącej Królewiec z Odessą, wzrosło znaczenie strategiczne Osowca.
Przygotowując obronny plan wojenny Rosja musiała zabezpieczyć północną część Królestwa Polskiego, narażoną na uderzenie z terenu Prus Wschodnich. Odcinek pomiędzy Niemnem i Narwią w dużej mierze chroniony był przez naturalną przeszkodę terenową, jaką są Bagna Biebrzańskie. Jedynie w rejonie Osowca przeszkoda ta była łatwa do sforsowania, a ponadto miejsce to było bardzo zbliżone do granicy pruskiej.
To zadecydowało o budowie twierdzy, którą zaczęto wznosić w 1892 r. na brzegu Biebrzy. Obiekty forteczne budowano z cegły na wzór twierdzy modlińskiej. Na przeciwległym brzegu powstał fort nr II, otoczony szerokim na 30 m rowem z wodą. Forty te kontrolowały linię kolejową i szosę. W późniejszym okresie zostały one połączone ukrytym przejściem pod Biebrzą. Wkrótce pobudowano fort III tzw. szwedzki. Te trzy forty tworzyły pas obronny szeroki na 4 km i głęboki na 3 km. Pomiędzy fortami I i III usypano wał ziemny długości 2,5 km. Wewnątrz tego placu przygotowano stanowiska dla artylerii, przesunięto tu część magazynów z fortu I. W 1891 r. rozpoczęto budowę fortu nr IV, położonego 3 km na zachód od fortu nr III, pomiędzy fortami przeprowadzono rowy strzeleckie. Z czasem cegłę zastąpiono betonem i usunięto nieprzydatną artylerię ciężką, pozostawiając działa do bliskiego ostrzału. Do 1914 r., wskutek postępu technicznego artylerii, Rosjanie zmuszeni byli wzmocnić betonem starsze stropy, aby zwiększyć odporność obiektów, wówczas fort nr IV otrzymał pancerne kopuły obrotowe. Na linii Przechody – Ciemnoszyje – Klimaszewnica przygotowano słabo zabezpieczoną pozycję wysuniętą dla piechoty. Nieco dogodniejsza w obronie była tzw. pozycja pośrednia w rejonie Sośni.
W przededniu wojny załoga twierdzy liczyła ponad 8200 oficerów i żołnierzy. W październiku 1914 r. twierdza stanowiła kluczowy punkt obrony linii Narwi i Biebrzy. Zimowe roztopy uniemożliwiły Niemcom przejście przez bagna i okrążenie Osowca w lutym 1915 r. Zmuszeni byli oni do ataku na wprost. W dniu 25.02.1915 r., po uprzednich walkach w rejonie Białaszewa i Sośni, niemiecka 8 i 10 armia rozpoczęły ostrzał artyleryjski Osowca. Ostrzał z ciężkich dział nie wyrządził jednak szkód. Niemcom udało się zająć jedynie część pozycji wysuniętej w rejonie Klimaszewnicy. Od marca 1915 r. nacisk niemiecki znacznie zmalał. W trakcie kolejnych przygotowań 24.07.1915 r. Niemcy użyli w rejonie Sośni gazów bojowych. Jednak nie udało się im na stałe utrzymać zdobytych linii okopów. Na skutek niekorzystnego rozwoju sytuacji w rejonie Warszawy i Modlina (kapitulacja 20.08.1914 r.) Rosjanie w dniach 17-22.08.1915 r. ewakuowali twierdzę, wysadzając część umocnień. Na tle zmagań na froncie wschodnim w 1915 r. obrona Osowca jawi się jako niewątpliwy, jeden z nielicznych sukcesów armii carskiej w tym okresie wojny. W czasie wojny polsko-bolszewickiej 27.08.1920 r. twierdzy bronił 101 pp, na który nacierała 10 dywizja kawalerii bolszewickiej. W latach 1923-39 mieściła się tu Centralna Szkoła Podoficerów Korpusu Ochrony Pogranicza.
We wrześniu 1939 r. twierdzę obsadził 135 pułk piechoty wzmocniony artylerią i batalionem ckm. W nocy z 8 na 9 września, na osobisty rozkaz Wodza Naczelnego, ewakuowano odcinek „Osowiec”. Rozkaz ten został cofnięty w dniu 10 września i wojska powróciły na swe pozycje. W dniu 12 września 135 pp został ponownie wycofany i przegrupowany na południe. W czerwcu 1941 r. twierdzy broniła armia sowiecka, a w sierpniu 1944 r. armia niemiecka.
Zainteresowanie historią wojskowości jest duże. Twierdza w Osowcu z roku na rok gości więcej turystów. Co ich tak ciągnie do Osowca? Warto przekonać się samemu zwłaszcza, że pobyt w twierdzy można z powodzeniem połączyć z dłuższym pobytem w Biebrzańskim Parku Narodowym.
Informacje praktyczne:
Osowiec-Twierdza, ok. 50 km od Białegostoku na trasie Białystok – Grajewo.
25 złotych za godzinę pracy przewodnika (zwykle zwiedzanie trwa dwie godziny) wychodzi zatem 50 złotych od grupy plus 2 złote od osoby za wejście do muzeum na terenie twierdzy (ulgowy bilet kosztuje 1 złotówkę)