Zamek w Będzinie

Zamek w Będzinie to średniowieczna forteca obronna wzniesiona w XIV wieku przez Kazimierza Wielkiego. Jest częścią systemu obronnego Orlich Gniazd w województwie małopolskim. Usytuowany na wzgórzu nad Czarną Przemszą, zamek ten doświadczył licznych zniszczeń, lecz został odbudowany w 1956 roku. W drugiej połowie XVI wieku, jako własność królewska, znajdował się w powiecie proszowskim województwa krakowskiego. Obecnie zamek jest dostępny dla zwiedzających.

Zamek zbudowano na fundamentach wczesnośredniowiecznego grodu działającego od XI do XIII wieku na wzgórzu nad lewym brzegiem Czarnej Przemszy. Jego pierwszym elementem była cylindryczna wieża o średnicy 10,7 metra wzniesiona  w północno-wschodniej części wzgórza z użyciem lokalnego kamienia. Dostęp do wieży zapewniono przez wejście umieszczone na trzecim z czterech istniejących poziomów. Późniejsza rozbudowa obejmowała dodanie pięciopiętrowej wieży o kształcie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 9 na 8,5 metra, a następnie przyległego do niej czterokondygnacyjnego budynku mieszkalnego, który prawdopodobnie służył jako główne wejście do zamku. Alternatywna teoria, oparta na widoku zamku z weduty Gerunga, wskazuje na brak odrębnej kwadratowej wieży, sugerując jednocześnie, że wieża i budynek miały tę samą wysokość i były pokryte wspólnym dachem.

Mury zamkowe w Będzinie zbudowano techniką opus emplectum, wykorzystującą ociosane bloki kamienne lub cegły, łączone zaprawą wapienną, z przestrzenią między nimi wypełnioną kruszonym kamieniem również zalanym zaprawą. Jako podstawowy materiał budowlany użyto dolomitowego kamienia łamanego. Kompleks zamkowy otaczały dwa mury obwodowe z bramami, rozdzielające drogę do dziedzińca. Pozostałości zamku dolnego, zlokalizowanego na zachód od głównej konstrukcji, wskazują na obecność dodatkowego muru obronnego, czworobocznej baszty i północnej bramy. Początkowo dziedziniec znajdował się około dwóch metrów poniżej swojego obecnego poziomu.

Historia zamku

W IX wieku na Górze Zamkowej powstał gród, który prawdopodobnie był częścią terytorium plemienia Wiślan lub jego zachodniego odłamu. Z biegiem lat, gród ten przeszedł liczne rozbudowy. Pierwotne, zewnętrzne palisady zastąpione zostały wałem podgrodzia, który przetrwał do dzisiejszych czasów. Równocześnie, wewnętrzny wał podgrodzia został zniwelowany, by ustąpić miejsca wczesnochrześcijańskiemu cmentarzowi z XII wieku.

Osadnictwo podgrodowe kwitło na południowym stoku wzgórza, w miejscu, które dziś znamy jako podejście pod zamek i teren parafii Świętej Trójcy. Mimo powszechnych spekulacji, gród nigdy nie padł łupem Tatarów. Odkrycia archeologiczne prowadzone metodą dendrochronologii, wskazują, że znalezione ślady spalenizny datowane są na okres wcześniejszy. W drugiej połowie XIII wieku za panowania Bolesława Wstydliwego na terenie grodu wzniesiono kamienny stołp, który przetrwał do naszych czasów. W 1349 roku za czasów panowania Kazimierza Wielkiego do kamiennej wieży dobudowano zamek, tworząc zespół obronny złożony z zamku górnego i otaczających go murów oraz zamku dolnego z północną bramą wjazdową. W tym samym roku pojawia się wzmianka o pierwszym burgrabim będzińskim, co świadczy o istnieniu zamku w tamtym czasie.

Zamek stanowił ważny punkt obronny. Szczególnie po utracie Śląska i jego przejściu pod władanie czeskie, kiedy w pobliżu przebiegała granica między Koroną Polską a Czechami. Zamek był świadkiem wielu ważnych wydarzeń i przeszedł przez ręce licznych dzierżawców i właścicieli. W XVI wieku częściowo opuszczony, popadł w ruinę, lecz nadal odgrywał rolę w kluczowych momentach historii.W 1588 roku na zamku doszło do pertraktacji związanych z uwolnieniem Maksymiliana Habsburga – pretendenta do korony polskiej uwięzionego po bitwie pod Byczyną. Przez wieki zamek w Będzinie pozostawał miejscem o dużym znaczeniu militarnym.

W 1616 roku zamek oraz część miasta Będzin zostały zniszczone przez pożar. Odbudowy dokonał na własny koszt Andrzej Dębiński, starosta będziński i podstoli krakowski. Podczas potopu szwedzkiego w latach 1655-1656, zamek ponownie uległ spaleniu i został częściowo zburzony przez wojska Hartfelda, Montecuculliego i Sporka. W 1660 roku po wizytacji królewskich lustratorów zamek został odbudowany.

19 lub 20 sierpnia 1683 roku zamek gościł króla Jana III Sobieskiego wraz z żoną Marysieńką oraz poselstwo cesarza Leopolda I Habsburga, na czele z generałem hrabią Antonem Caraffą. Wizyta ta miała miejsce w związku z przebiegającym w tym czasie marszem z odsieczą pod Wiedeń. 15 września 1696 roku do zamku przybył August II Mocny, a w 1797 roku Stanisław August Poniatowski. Do końca XVI wieku burgrabiowie zarządzali zamkiem z ramienia króla, a przynależne do niego posiadłości ziemskie były od połowy XV wieku zazwyczaj w dożywotnim posiadaniu prywatnym rycerskiego stanu. Konstytucja z 1562 roku wprowadziła obowiązek płacenia do skarbu państwa tzw. kwarty, czyli 1/4 czystego dochodu.

W początkach XVII wieku zamek wszedł w skład starostwa niegrodowego i stał się siedzibą dożywotnich posiadaczy, tzw. starostów niegrodowych. Znani z tego okresu są między innymi Piotr Szafraniec, Stefan z Pogórzyc, Prosper Prowana, Andrzej Samuel Dembiński, Krzysztof Gosławski i Jan Dębowski. Po zniesieniu starostw ustawą sejmu z 1775 roku, dobra będzińskie zostały przekazane na drodze licytacji  w 50-letnią dzierżawę Stanisławowi Mieroszewskiemu.

Towarzystwo Opieki nad Górą Zamkową

W 1919 roku inżynier powiatowy Stefan Warchoł , właściciel Góry Zamkowej Jan Gęborski, farmaceuta Benedykt Misiórski oraz pisarz hipoteczny Roman Wyszatycki, zakładają Towarzystwo Opieki nad Górą Zamkową. Statut Towarzystwa zatwierdził  18 listopada 1927 roku wojewoda kielecki. Licząc na odbudowę zamku Gęborski przekazał Towarzystwu park i ruiny zamku.

Odbudowę rozpoczęto w 1929 roku na podstawie projektu profesora Adolfa Szyszko-Bohusza. Podczas prac odkryto liczne zabytki, takie jak ostrogi, miecze, mizerykordie, topory, kamienny toporek, gotyckie klucze, majolikę i grosze Wacława II, które zdeponowano w Magistracie. Marian Kantor-Mirski znalazł głaz z rysunkiem ryngrafu i datą 1588, który prawdopodobnie był pamiątką po podpisaniu paktu będzińskiego. Kamień został umieszczony w ogrodzie J. Gęborskiego.

Zamek otrzymał obecny wygląd dzięki przebudowie neogotyckiej przeprowadzonej w 1834 roku przez Franciszka Marię Lanciego oraz pracom rekonstrukcyjnym z lat 1952-56 według projektu inżyniera Zygmunta Gawlika. Początkowo wieża okrągła była wyższa niż obecnie i prawdopodobnie miała ceglane zwieńczenie. Budynek mieszkalny nie posiadał wyodrębnionej wieży kwadratowej i w obu swoich częściach miał tę samą liczbę kondygnacji. W średniowieczu zamek miał również dodatkową część otoczoną murem z bramą, której nie odtworzono.

Muzeum Zagłębia w Będzinie

W lipcu 1956 roku na zamku zainaugurowano otwarcie Muzeum Zagłębia, pierwszej takiej instytucji w regionie, prezentującej głównie zbiory broni i uzbrojenia z minionych epok. Zamek pełnił funkcję siedziby dyrekcji Muzeum do 1982 roku. W 1969 roku udostępniono do zwiedzania okrągłą basztę, oferującą widok na panoramę Zagłębia, a w 1974 roku w piwnicach zamku otworzono kawiarenkę.

Wystawa „Dawna broń” jest ekspozycją stałą, umiejscowioną na pierwszym i drugim piętrze zamku, gdzie w dwóch salach prezentowana jest kolekcja ukazująca ewolucję broni i uzbrojenia od XVI do wczesnego XX wieku. Zgromadzono tu liczne przykłady broni białej, takiej jak sieczna i drzewcowa, a także broń palną, miotającą oraz różne elementy ochronne. Wśród eksponatów znajdują się europejskie modele broni regulaminowej, galanteryjnej, myśliwskiej i sportowej, wzbogacone o zdobienia z perły, hebanu i kości.

Pierwsze piętro poświęcone jest głównie broni palnej, w tym artyleryjskiej wraz z akcesoriami strzeleckimi, podziwiać tu można również bogaty zbiór zachodnioeuropejskiej broni, w tym lontowej, skałkowej i kapiszonowej. Na wystawie nie brakuje również egzemplarzy broni myśliwskiej.

Drugie piętro dedykowane jest broni białej i ochronnej, z ekspozycją zbroi, hełmów, przyłbic, szturmaków, szyszków, morionów oraz elementów zbroi płytowej, takich jak napierśniki, rękawice, naręczaki i naramienniki.

Ekspozycja „Dzieje Będzina” zlokalizowana w sali na parterze zamku, skupia eksponaty ilustrujące historię Będzina od jego założenia aż do XX wieku. Wystawa prezentuje dokumenty związane z będzińskimi cechami, w tym średniowieczny pergamin zawierający hymn ku czci św. Katarzyny, patronki cechu. Na wystawie znalazły się także mapy, plany, pamiątki oraz fotografie odzwierciedlające dawne życie mieszkańców Będzina. Dodatkowo, zgromadzono tu kamienie i płaskorzeźby upamiętniające kluczowe momenty w historii miasta.

Na zamku organizowane są również wystawy czasowe

Zwiedzanie zamku

Bilety wstępu uprawniające do zwiedzania zamku można nabyć na 30 minut przed zamknięciem obiektu do zwiedzania. Jeden dzień w tygodniu możliwe jest zwiedzanie zamku bezpłatnie (aktualne informacje uzyskasz na stronie Muzeum Zagłębia pod adresem https://www.muzeumzaglebia.pl/). Zwykle zamek otwarty jest dla zwiedzających w godzinach 9-17, jednak poza sezonem godziny zwiedzania mogą ulec skróceniu.