W tym artykule
Tarnów to miasto o bogatej historii i znaczeniu strategicznym, położony nad Dunajcem, przy ujściu rzeki Białej w województwie małopolskim. Początki miasta sięgają 1330 roku, kiedy to Spycimir z rodu Leliwów, na mocy dokumentu wydanego przez kancelarię króla Władysława Łokietka, założył miasto. Dziedzictwo architektoniczne i urbanistyczne Tarnowa powoduje, że jest ono bardzo ciekawym miejscem pod względem historycznym oraz turystycznym.
Tarnów zamieszkuje je około 100 tysięcy osób, a jego powierzchnia zajmuje obszar 72,38 km². Miasto stanowi ważny węzeł komunikacyjny zlokalizowany przy autostradzie A4 oraz linii kolejowej E30, a także ważny ośrodek gospodarczy i kulturalny na terenie Małopolski. Na tarnowskich Mościcach znajduje się siedziba Grupy Azoty – największej grupy kapitałowej branży chemicznej w Polsce oraz Międzynarodowe Centrum Bezpieczeństwa Chemicznego.
Nazwa miasta ma swoje korzenie w prasłowiańskim słowie „tьrnъ”, które oznacza „tarn”, co później przekształciło się w polskie słowo „cierń”. Etymologia nazwy miasta nawiązuje do terenu porośniętego kolczastą roślinnością – tarniny, stanowiąca niegdyś charakterystyczny element krajobrazu.
Historia Tarnowa
Początki miasta sięgają roku 1330, kiedy to na mocy przywileju lokacyjnego wydanego przez króla Władysława Łokietka wieś rycerska (Tarnów Wielki) uzyskała akt lokacyjny na prawach magdeburskich. Od tego momentu Tarnów rozpoczął swoją drogę jako ważny ośrodek miejski, który z czasem stał się znaczącym punktem na mapie Polski pod względem gospodarczym, kulturalnym i politycznym.
W ciągu swojej historii, Tarnów przechodził przez różne okresy rozwoju i wyzwań. Jako miasto, które leżało na ważnych szlakach handlowych, szybko stało się centrum handlu i rzemiosła. W czasach I Rzeczypospolitej, Tarnów był świadkiem rosnącego znaczenia szlachty i magnaterii, co miało duży wpływ na kształtowanie się społeczności miejskiej i jej kultury. Okresy zaborów przyniosły miastu zmiany pod względem administracyjnym i społecznym, a także wyzwania związane z utrzymaniem polskiej tożsamości narodowej.
XX wiek to czas szczególnie trudny dla Tarnowa, który – podobnie jak cała Polska – doświadczył okrucieństw II wojny światowej. Miasto było okupowane przez wojska niemieckie, a jego mieszkańcy cierpieli z powodu represji, deportacji i zagłady. Okres powojenny to czas intensywnej industrializacji i rozwoju, ale także zmagań z systemem komunistycznym. Tarnów, podobnie jak reszta kraju, przechodził przez transformację gospodarczą i polityczną po 1989 roku, otwierając nowy rozdział w swojej historii.
Dzisiaj Tarnów jest dynamicznie rozwijającym się miastem, które ceni sobie swoją bogatą historię i dziedzictwo kulturowe. Jest to miejsce, gdzie przeszłość harmonijnie łączy się z teraźniejszością, a liczne zabytki będące najlepszym świadectwem bogatej historii, tym samym sprzyjają rozwojowi turystyki. Tarnów nadal odgrywa ważną rolę jako ośrodek kulturalny, edukacyjny i gospodarczy, będąc ważnym punktem na mapie Polski.
Kościół Najświętszej Marii Panny Wniebowziętej
Drewniany, gotycki Kościół Najświętszej Marii Panny Wniebowziętej z 1458 roku na skrzyżowaniu ulic Narutowicza i Najświętszej Panny Marii. Konsekracja kościoła miała miejsce w 1462 roku. Wskutek pożaru na początku XVII wieku uległ uszkodzeniu, jednak został odbudowany w 1640 roku przez księdza Andrzeja Tarłę. W XIX wieku, z uwagi na niebezpieczeństwo spowodowane obsuwającym się brzegiem potoku Wątok nad którym został wzniesiony, przeniesiono go na nowe podmurowanie. W 1910 roku dobudowano wieżę, która częściowo została przebudowana w 1965 roku. W latach 2008-2009 przeprowadzono prace renowacyjne, wymieniając gonty i deskowanie ścian.
Architektura Kościoła NMP charakteryzuje się drewnianą konstrukcją z wieżą konstrukcji słupowej od zachodniej strony oraz węższym od nawy prezbiterium z wielobocznym zakończeniem. Dach kościoła, który obejmuje nawę, prezbiterium i przylegającą od północy zakrystię pokryty jest stromym gontem. Wieża posiada nadwieszoną izbicę, zwieńczoną cebulastym hełmem. Barokowa sygnaturka na szczycie dachu pochodzi z 1653 roku, a całość otacza kamienne ogrodzenie kryte gontem.
Wnętrze kościoła pokryte jest płaskimi stropami ozdobionymi, polichromią figuralną i ornamentalną, podtrzymywanymi przez profilowane kolumny. Na belce tęczowej, oddzielającej nawę od prezbiterium, znajdują się krucyfiks oraz figury Józefa z Arymatei i Nikodema z XVII wieku. W rokokowym ołtarzu głównym, datowanym na drugą połowę XVIII wieku, umieszczony jest malowany na desce obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVI wieku, znany szerzej jako obraz Matki Bożej Szkaplerznej, który cieszy się lokalnym kultem. Dwa ołtarze boczne to kopie średniowiecznych tryptyków, których oryginały znajdują się w tarnowskim Muzeum Diecezjalnym, pochodzących odpowiednio z kościołów w Kamionce Małej i Brzezinach. Wnętrze kościoła uzupełniają m.in. barokowa ambona z XVIII wieku, chór muzyczny z około 1621 roku ozdobiony malowanymi herbami oraz dwa drewniane relikwiarze z końca XVIII wieku.
Kamienica Ratajewiczowska
Najstarsza kamienica Tarnowa zlokalizowana pod adresem Rynek 5, jest niekwestionowanym symbolem historycznego dziedzictwa Tarnowa. Jej korzenie sięgają roku 1483, kiedy to wzniesiono pierwszy murowany, późnogotycki budynek z charakterystycznymi podcieniami i oficynami.
W roku 1743 kamienica doświadczyła poważnego uszkodzenia w wyniku pożaru, który strawił sąsiednią kamienicę (Rynek 4), należącą wówczas do rodziny Ratajewiczów. Około połowy XVIII wieku przeprowadzono remont podczas którego zmieniono fasadę budynku i zamurowano podcienia. W drugiej połowie XVIII wieku dobudowano oficynę boczną wzdłuż ulicy Krótkiej oraz przeprowadzono częściową przebudowę kamienicy, co przyczyniło się do powstania neorenesansowych opasek na pierwszym piętrze.
Kamienica ucierpiała w okresie I wojny światowej podczas której zniszczony został szczyt fasady frontowej oraz oficyna boczna. W latach 60. ubiegłego wieku fasadę na piętrze od frontu i od ulicy Krótkiej ozdobiono malowaną dekoracją geometryczną, a przyziemie ożywiono ostrołukowymi malowanymi arkadami. 29 maja 1992 roku kamienica została przekazana w zarząd i użytkowanie Tarnowskiemu Centrum Kultury, które od tamtej pory pełni funkcję siedziby tej instytucji kulturalnej.
Kościół Matki Boskiej Śnieżnej
Zlokalizowany przy skrzyżowaniu ulic Bernardyńskiej i Szerokiej w Tarnowie, jest zabytkową świątynią należącą do zakonu ojców bernardynów. Jego historia sięga drugiej połowy XV wieku, kiedy to Jan Amor Tarnowski (Iunior) ufundował kościół dla zakonu, który sprowadził do miasta w 1459 roku. Pierwotnie świątynia była wzniesiona z drewna, jednak w latach od 1468 do 1499 roku wzniesiono w to miejsce murowany kościół.
Pierwotnie kościół był gotycką jednonawową budowlą, charakteryzującą się przewężeniem oddzielającym prezbiterium od nawy, a obok kościoła wzniesiono klasztor o cechach obronnych. W XVII wieku kościół przeszedł kilka przebudów, w tym po pożarze w 1614 roku, kiedy to dobudowano barokową kaplicę Niepokalanego Poczęcia NMP oraz wieżę. W 1789 roku ówczesne władze austriackie zdecydowały o likwidacji klasztoru, a bernardynów przeniesiono do opuszczonego klasztoru sióstr bernardynek.
Po opuszczeniu przez bernardynów, budynki kościoła i klasztoru pełniły różne funkcje – w latach 1823–1825, budynek kościoła został przekształcony na potrzeby sądu, dzieląc go na trzy kondygnacje, gdzie prezbiterium pełniło funkcję sali rozpraw. Elewacja kościoła została zmieniona na styl klasycystyczny, niektóre zabudowania klasztorne zostały zburzone, inne zaś przebudowane na więzienie. W czasie II wojny światowej elewacje zewnętrzne prezbiterium ponownie zyskały styl gotycki.
Przez długie lata budynki te służyły jako siedziba tarnowskiego magistratu. Obecnie parter dawnego kościoła pełni rolę kaplicy polskokatolickiej. Od 31 marca 2017 roku w tej kaplicy odbywają się także prawosławne Boskie Liturgie, zorganizowane przez Prawosławną Grupę Duszpasterską pw. Częstochowskiej Ikony Matki Bożej w Tarnowie. Działalność ta jest rezultatem porozumienia z Kościołem Polskokatolickim.
Akademiola w Tarnowie
Akademiola zwana również scholasterią lub domem kapitulnym, to zabytkowy budynek położony przy placu Katedralnym 5 w Tarnowie. Jego początki sięgają prawdopodobnie połowy XVI wieku, gdy został zbudowany poprzez połączenie dwóch istniejących obiektów: infirmerii wikariuszy kolegiackich oraz szkoły parafialnej. Przez wiele lat pełnił różne funkcje, w tym siedzibę instytucji szkolnych. Obecnie jest częścią tarnowskiego Muzeum Diecezjalnego.
Zlokalizowany w północno-zachodnim narożniku Placu Katedralnego, budynek akademioli jest integralną częścią staromiejskiej zabudowy. Jego fasada zwrócona jest w kierunku wschodnim, sąsiaduje z scholasterią (nazywaną również domem rektora lub kapituły) od południa oraz z domem Mikołajowskim od północy. Dokładna data powstania budowli pozostaje nieznana, jednakże prawdopodobnie miało to miejsce w wyniku połączenia istniejących już budynków infirmerii wikariuszy kolegiackich i szkoły parafialnej.
Muzeum Diecezjalne w Tarnowie
Najstarsze tego typu muzeum w Polsce założone 25 października 1888 roku przez ówczesnego rektora tarnowskiego seminarium duchownego, księdza Józefa Bąbę reprezentujące bogactwo dziedzictwa historycznego i artystycznego regionu. Początkowo muzeum mieściło się w jednej z sal budynku tarnowskiego seminarium duchownego. W okresie od 1931 do 1940 roku jego zbiory znajdowały się razem z eksponatami muzeum miejskiego w ratuszu na tarnowskim Rynku, a następnie zostały przeniesione do budynków zlokalizowanych za katedrą.
W 1948 roku biskup tarnowski Jan Stepa zatwierdził stałe przeniesienie zbiorów do zabytkowych kamienic z XVI wieku usytuowanych przy placu Katedralnym, obok katedry, które niegdyś pełniły funkcję kolegiaty. W 1957 roku zbiory muzeum zostały wzbogacone o dar Norberta Lippóczego, obejmujący dzieła sztuki ludowej, takie jak hafty, ceramika oraz liczne obrazy malowane na szkle.
Obecnie muzeum zajmuje kamienicę zwaną Akademiolą, która dawniej była filią Uniwersytetu Krakowskiego, będącą pierwszą tarnowską szkołą. Jest to symboliczne połączenie tradycji akademickiej z kulturą i sztuką. Tarnowskie Muzeum Diecezjalne, będące najstarszą tego typu placówką w Polsce, posiada bogate zbiory, podzielone na cztery działy tematyczne: zabytki sztuki cechowej, tkaniny kościelne, sztukę ludową, ze szczególnym uwzględnieniem obrazów malowanych na szkle z różnych regionów Europy i świata oraz dzieła sztuki z przełomu XIX i XX wieku, obejmujące obrazy, porcelanę oraz zegarki. Najstarszym eksponatem w muzeum jest pochodząca z XIII wieku rzeźba głowy św. Jana Chrzciciela na misie.
Dom Mikołajowski
Uznawany za najstarszą zachowaną kamienicę w Tarnowie, Dom Mikołajowski, nazywany także domem Kornuszowskim lub kamienicą Koruszowską, stanowi wyjątkowy przykład architektury gotycko-renesansowej z XVI wieku. Usytuowany na placu Katedralnym przez wieki pełnił rozmaite funkcje, od mieszkalnych po użytkowe, służąc zarówno duchowieństwu, jak i instytucjom edukacyjnym oraz zdrowotnym. Wśród nich znajdowały się siedziby szkół, Powiatowego Ośrodka Zdrowia oraz Muzeum Higieny. Po przeprowadzonej prac konserwacyjnych w latach 40. i 50. XX wieku, budynek stał się miejscem wystawowym tarnowskiego Muzeum Diecezjalnego, czyniąc go ważnym elementem kulturalnym miasta.
Budynek znajduje się w północno-zachodnim narożniku placu Katedralnego, będącego sercem starówki tarnowskiej. Umiejscowiony w zaułku przed wieżą bazyliki katedralnej, jest integralną częścią historycznej zabudowy. Jego frontowa ściana zwrócona jest w kierunku wschodnim, wpisując się w zarys zachodniej pierzei placu. Budynek przylega do murów obronnych oraz sąsiaduje z domem Mansjonariuszy i akademiolą.
Cmentarz żydowski w Tarnowie
Znany również jako kirkut, usytuowany przy ulicy Szpitalnej, stanowi istotny element dziedzictwa kulturowego tego miasta i jest jednym z najstarszych cmentarzy żydowskich w Polsce. Historia tego miejsca sięga odległych czasów, choć dokładna data jego powstania nie jest znana. Zachowane dokumenty wskazują jednak, że cmentarz istniał już w 1581 roku, czyniąc go jednym z najstarszych na terenie południowej Polski. Obszar nekropolii obejmuje obszar 3,2 hektara. Szacuje się, że spoczywa tutaj około 11 tysięcy osób przy czym zachowało się do dzisiaj kilka tysięcy nagrobków, z których najstarszy datowany jest na rok 1667.
Symboliczną wartość dla historii cmentarza stanowi również jego oryginalna brama wejściowa przez którą przechodziły tłumy żydów w czasach zagłady. Obecnie oryginalna brama znajduje się w Muzeum Holokaustu w Stanach Zjednoczonych. Po prawej stronie od bramy widnieje masowa mogiła, której ofiarą padło około 25 tysięcy żydów z tarnowskiego getta. W 1946 roku Dawid Beckert postawił w tym miejscu pomnik w formie złamanej kolumny, pozyskanej z ruin Nowej Synagogi.
W lutym 1988 roku w Tarnowie powołano Komitet Opieki nad Zabytkami Kultury Żydowskiej w Polsce, który zainicjował prace renowacyjne i konserwacyjne na cmentarzu. W ramach tych działań odnowiono ogrodzenie, a od roku 2000 kontynuowane są prace związane z oczyszczaniem terenu nekropolii. W 2018 roku na terenie kwatery wojskowej cmentarza dokonano renowacji 27 nagrobków żołnierzy poległych podczas I wojny światowej.
Kościół św. Trójcy w Tarnowie
Kościół pw. Św. Trójcy, położony przy ul. Tuchowskiej, stanowi wyjątkowy przykład architektury sakralnej, sięgający swoimi korzeniami lat 1595–1597. Inicjatorem budowy kościoła był ksiądz Łukasz Godzinka, ówczesny senior wikariuszy kolegiaty tarnowskiej. Konsekracja świątyni przeprowadzona została w 1597 roku przez biskupa krakowskiego, kardynała Jerzego Radziwiłła.
Architektonicznie kościół ten reprezentuje styl późnogotycki. Wykonany z drewna o konstrukcji zrębowej z niewielką, barokową wieżą z ośmioboczną latarnią, zwieńczona baniastym hełmem. Wnętrze świątyni zdobią płaskie stropy, ozdobione polichromią z początku XX wieku. W ołtarzu głównym, wykonanym w stylu późnorenesansowym, umieszczony jest obraz przedstawiający Trójcę Świętą nazywany Tronem Łaski, namalowany na desce około roku 1600. W Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie przechowywane są skrzydła późnogotyckiego tryptyku z pierwszej połowy XVI wieku zawierające sceny z życia Chrystusa. Kościół Świętej Trójcy przeszedł gruntowną renowację przeprowadzoną w latach 1857–1858 z inicjatywy ks. Michała Króla – ówczesnego proboszcza parafii katedralnej.