Dolina Rospudy, położona w północno-wschodniej Polsce na Pojezierzu Litewskim to obszar chronionego krajobrazu o powierzchni 23 tys. ha. Jej istotną częścią jest dolina rzeki Rospudy, będącej górnym biegiem rzeki Netty. Celem ochrony tych terenów jest zachowanie naturalnego piękna doliny oraz zróżnicowanej roślinności, charakteryzującej się bogatymi zbiorowiskami torfowiskowymi oraz leśnymi i nieleśnymi ekosystemami.
Dolina Rospudy rozciąga się na obszarze Pojezierza Zachodniosuwalskiego na północy oraz Równiny Augustowskiej na południu, zajmując północną część województwa podlaskiego. Teren ten obejmuje fragmenty gmin Augustów i Nowinka w powiecie augustowskim oraz pięć gmin w powiecie suwalskim: Bakałarzewo, Filipów, Przerośl, Raczki i Suwałki. Dolina Rospudy rozciąga się na długości około 52 km, rozpoczynając się od północno-zachodniej granicy województwa podlaskiego z warmińsko-mazurskim i biegnąc w kierunku południowo-wschodnim aż do granic administracyjnych miasta Augustów. Pomimo swojej spójności, większe obszary osadnicze, takie jak Raczki czy Filipów, zostały wyłączone z obszaru chronionego.
Na obszarze Doliny Rospudy znajdują się dziewięć jezior, w tym Rospuda Filipowska, Jezioro Kamienne, Jezioro Długie, Garbas, Jezioro Głębokie, Sumowo Bakałarzewskie, Jezioro Okrągłe, Bolesty i Rospuda Augustowska. Przez obszar ten przebiegają cztery drogi wojewódzkie: nr 652 koło Filipowa, nr 653 koło Bakałarzewa, nr 655 koło Raczek i nr 664 koło Dowspudy.
Granice północnej części Doliny Rospudy sąsiadują z Obszarem Chronionego Krajobrazu „Dolina Błędzianki” na wschodzie oraz Obszarem Chronionego Krajobrazu Doliny Błędzianki, położonym w województwie warmińsko-mazurskim, na zachodzie. Na północy obszar ten przylega również do otuliny Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej. Z kolei południowa część graniczy od wschodu i południa z Obszarem Chronionego Krajobrazu „Puszcza i Jeziora Augustowskie”.
Fauna i Flora Doliny Rospudy
Większość dostępnych informacji na temat szaty roślinnej Doliny Rospudy koncentruje się na jej odcinku rozciągającym się wzdłuż dolnego biegu rzeki, od uroczyska Święte Miejsce aż po ujście do jeziora Rospuda Augustowska. Obszar ten charakteryzuje się bogatą różnorodnością ekosystemów, z dominującym obszarem torfowisk soligenicznych. Te naturalne formacje, w tym torfowiska niskie i wysokie oraz torfowiska przejściowe, utrzymują stabilny poziom wody, co hamuje wzrost drzew i krzewów. W przeciwieństwie do obszarów bagiennych poddanych działalności człowieka, takich jak Bagna Biebrzańskie, torfowiska Doliny Rospudy nie wymagają regularnych interwencji w postaci koszenia, aby utrzymać nieleśną roślinność.
Najbardziej wartościowym siedliskiem przyrodniczym w dolinie są torfowiska soligeniczne, porośnięte mchami z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae. Wzdłuż rzeki można również spotkać szuwary trzcinowe, mozgowe oraz mannowe. Starorzecza Doliny Rospudy są często porośnięte osoką aloesowatą. W okolicy koryta rzeki można zaobserwować różnorodne zbiorowiska roślinne, takie jak szuwary wielkoturzycowe czy lasy bagienne z dominacją sosny i brzozy.
Obszar ten ma szczególne znaczenie dla ochrony przyrody ze względu na występowanie rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Dolina Rospudy jest jednym z najważniejszych miejsc występowania roślin storczykowatych w Polsce, a także stanowi jedyne stanowisko występowania miodokwiatu krzyżowego. Inne chronione rośliny to m.in. brzoza niska, wielosił błękitny czy rosiczka okrągłolistna. W faunie bezkręgowców można spotkać małże, ważki oraz chronione motyle. Dolina Rospudy jest ważnym korytarzem ekologicznym dla wielu gatunków migrujących, w tym dla wilków i jeleni. Tereny te zamieszkują ponadto bobry, wydry i nietoperze.
Wśród kręgowców, Dolina Rospudy jest siedliskiem wielu chronionych gatunków ryb, płazów i ptaków. Ptaki te gniazdują nie tylko na obszarze doliny, ale także w przylegających lasach, w tym w Puszczy Augustowskiej.
Szlak kajakowy Doliną Rospudy
Rospuda to malowniczy szlak kajakowy, który ciągnie się na przestrzeni 67 kilometrów. W górnym biegu rzeki, kajakarze muszą stawić czoła szeregowi wyzwań, wśród których znajdują się gwałtowne zakręty, kamieniste mielizny, wystające głazy oraz paliki wbite w dno rzeki, a także drzewa zwalone nad nurtem wody. Dolny bieg rzeki charakteryzuje się krętymi zakolami, otoczonego przez ściany trzcinowisk, które ograniczają widoczność obu brzegów. Pomimo tych trudności, cała trasa oferuje piękne i malowniczy widoki, a także liczne udogodnienia, w tym miejsca do biwakowania.
Pokonując szlak kajakowy Rospudą można napotkać na wiele ciekawych miejsc pod względem historycznym. Obszar przepływu rzeki Rospudy stanowił w przeszłości część obszaru Jaćwieży. Położone nad nią uroczysko Święte Miejsce pełniło funkcję miejsca kultu religijnego dla społeczności Jaćwingów. Od XV wieku Rospuda wyznaczała granicę pomiędzy Litwą a obszarami należącymi do zakonu krzyżackiego.
We wsi Dowspuda, na południe od Raczek, zachowały się ruiny neogotyckiego pałacu Paca, zbudowanego w latach 1820-1827. Ludwik Michał Pac, właściciel pałacu, w 1824 roku zlecił wykonanie serii dwunastu kamiennych progów na trzynastokilometrowym odcinku rzeki między Raczkami a Dowspudą, tworzących wodospady, aby upiększyć okolicę. Tamy oraz pałac zostały później rozebrane, pozostawiając jedynie kamieniste mielizny jako świadectwo ich istnienia.
Ciekawostka
W dolnym biegu Rospudy, za wsią Szczebra, na skraju polanki z widokiem na dolinę rzeki, w lipcu 1972 roku kręcono jedną ze scen filmu telewizyjnego „Czarne chmury”.
Obwodnica Augustowa – konflikt ekologiczny
Przyroda Doliny Rospudy stanęła w obliczu zagrożenia związanego z planowaną budową obwodnicy Augustowa, będącej fragmentem trasy Via Baltica, która na skutek protestów została ostatecznie przeprojektowana. Realizacja tego projektu mogła prowadzić do znacznego uszczerbku dla środowiska naturalnego, w tym dla obszarów gniazdowania ptaków oraz dla stanowisk chronionych roślin. Istniało ryzyko naruszenia delikatnych stosunków wodnych w dolinie w związku z budową estakady. Te obawy wyrażali przedstawiciele organizacji pozarządowych, w tym Centrum Ochrony Mokradeł (dawniej Stowarzyszenie „Chrońmy Mokradła”), Greenpeace, Klub Przyrodników, Komitet Ochrony Orłów, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”, Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian”, WWF oraz Zielone Mazowsze. Ci działacze wielokrotnie i na różne sposoby protestowali przeciwko planom przeprowadzenia obwodnicy przez obszary torfowiskowe w dolnym biegu Rospudy.
Komisja Europejska, na podstawie dokumentacji projektu, kwestionowała negatywny wpływ przedsięwzięcia na ptactwo, które stanowi obszar chroniony w ramach Natura 2000, wyrażała wątpliwości co do raportu dotyczącego wpływu inwestycji na stosunki wodne oraz krytykowała braki w programie kompensacji przyrodniczej.
Jednakże eksperci pracujący na zlecenie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad (GDDKiA) zapewniali, że ze względu na zaplanowaną estakadę nad doliną oraz sposób jej budowy, wpływ na środowisko naturalne byłby minimalny i możliwy do zrekompensowania. Projektowano urządzenia, które miały odprowadzać wodę z jezdni poza obszar doliny.
Państwowa Rada Ochrony Przyrody, organ doradczy Ministerstwa Środowiska, wydała negatywną opinię na temat inwestycji, argumentując, że w tym przypadku żadna forma kompensacji przyrodniczej nie jest możliwa. Zarzuciła również, że oceny oddziaływania na środowisko przeprowadzone przez GDDKiA nie uwzględniają odpowiednio typu ekologicznego torfowiska, a modele jego funkcjonowania są nieprawidłowe, szczególnie w kontekście zasilania wodą.