W tym artykule
Pałac Zamoyskich w Zamościu zlokalizowany w zachodniej części Starego Miasta przy ulicy Akademickiej. W latach swojej świetności służył jako rezydencja słynnej rodziny Zamoyskich i był symbolem przepychu i bogactwa. Renesansowy pałac wybudował Jan Zamoyski, założyciel Zamościa. Z biegiem lat pałac poddawany był licznych przebudowom, co doprowadziło do zmiany jego pierwotnego stylu.
Pierwotny zamek, który Jan Zamoyski wzniósł w ramach tworzenia nowego miast, zachował się w strukturze głównego budynku współczesnego pałacu. Jego powstanie wiąże się z terenem wsi Skokówka, która później została włączona do nowo powstałego miasta, a informacje o budowie pochodzą z dokumentów i korespondencji Zamoyskiego z architektem Bernardem Morando. Decyzję o wzniesieniu rezydencji Zamoyski podjął w 1578 roku, a prace budowlane realizowane były od 1579 do 1587 roku.
Zamek pierwotnie znajdował się na obszarze w kształcie regularnego prostokąta, otoczonym murem z bastejami w narożnikach i bramą skierowaną w stronę miasta. Główny budynek, wzniesiony z wapienia i cegły, miał dwie kondygnacje i dwie osie, z dominującą w centralnej części wieżą z tarasem widokowym. Elewacja frontowa charakteryzowała się czternastoma osiami, a w części szczytowej była czteroosiowa, z dużymi, nieregularnie rozmieszczonymi oknami. Pałac pokrywał czterospadowy dach, a wieża była ozdobiona attyką.
Wschodnia elewacja posiadała monumentalne, dwuskrzydłowe schody z loggią, prowadzące na pierwsze piętro. Wnętrza na parterze były rozplanowane w dwóch traktach i miały sklepienia krzyżowe lub kolebkowe. W pobliżu stały dwa pawilony mieszkalny i kuchenny. Przebudowy i modernizacje na przestrzeni lat znacząco zmieniły wygląd pałacu i jego otoczenia, obejmując między innymi nadbudowę, modernizacje i prace restauracyjne. Po opuszczeniu przez Zamoyskich, budynek pełnił różnorodne funkcje, służąc między innymi jako koszary, siedziba sądu, szpital oraz budynek sądowy. Oficyny i pawilony adaptowano na różne cele, w tym na drukarnię, mieszkania prywatne oraz bursę szkolną.
Historia pałacu
Pałac wzniesiono w nowo założonym mieście Zamościu w latach 1579–1586 na polecenie Jana Zamoyskiego na podstawie projektu autorstwa Bernardo Morando. Ówczesna konstrukcja była odseparowana od reszty miasta własnymi murami. Budynek na planie prostokąta o wymiarach 16 na 30 metrów posiadał dwie kondygnacje, wieżę z tarasem widokowym oraz charakterystyczne, dwuskrzydłowe schody usytuowane od strony Rynku Wielkiego. Na północ od pałacu zlokalizowana była pierwsza wersja zamojskiego arsenału, umiejscowiona nieco dalej na wschód. W kolejnym etapie rozbudowy, od strony zachodniej, przyłączono do pałacu niewielkie oficyny.
Pałac barokowy
W 1658 roku pałac uległ pożarowi po którym podjęto decyzję o jego odbudowie w trakcie której zmianie uległ styl Pałacu barokowym. Odbudowa miała miejsce po roku 1660 i realizowana była przez III ordynata zamojskiego, Jana zwanego Sobiepanem. Nieco później, we wnętrzach odbudowanego pałacu, odbyła się polska prapremiera „Cyda” autorstwa Corneille’a, w przekładzie Andrzeja Morsztyna. Kolejna przebudowa pałacu, tym razem realizowana przez Hansa Michela Lincka miała miejsce w latach 1689-1690.
W okresie od 1747 do 1751 roku pałac przeszedł znaczące późnobarokowe modyfikacje z inicjatywy Tomasza Antoniego Zamoyskiego. Nadzór nad pracami sprawowali Jan Andrzej Bem oraz Jerzy de Kawe. W trakcie renowacji zdecydowano się na obniżenie wieży, demontaż attyki oraz usunięcie zdobień z fasady. Podczas przebudowy pałac został połączony z budynkami oficyn tylnych, a z przodu uzupełniono go o dwie dłuższe, prostopadle ustawione oficyny, które zakończone były niewielkimi piętrowymi konstrukcjami. Kompozycję uzupełniały mury z imponującą bramą ozdobioną żelaznymi kratami, co razem formowało reprezentacyjny dziedziniec. Całość zwieńczał wysoki, barokowy dach mansardowy.
Okres klasycystyczny
Po 1803 roku, dzięki inicjatywie XII ordynata Stanisława Kostki Zamoyskiego, dokonano zmiany stylu architektonicznego pałacu, nadając mu cechy klasycystyczne. W roku 1821 nieruchomość została nabyta przez władze państwowe, co doprowadziło do kolejnych zmian. W 1831 roku pałac został adaptowany na potrzeby szpitala wojskowego. Ta przebudowa odbiła się negatywnie na zabytkowym charakterze pałacu, czego skutkiem była utrata wielu dekoracyjnych elementów zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz budynku. W tym okresie w pałacu stworzono także małą kaplicę prawosławną, służącą rosyjskim żołnierzom stacjonującym w Zamościu.
Ocalony dziedziniec pałacu w drugiej połowie XIX wieku został przekształcony w ogród, który początkowo był miejscem odpoczynku dla wojskowych. W okresie dwudziestolecia międzywojennego teren ten został zaadaptowany na park. W północnej oficynie budynku, w czasach II Rzeczypospolitej, funkcjonowała drukarnia, która po zakończeniu II wojny światowej jako jedyna na prawobrzeżnych ziemiach polskich nie uległa zniszczeniu. Produkowano tam pierwsze po wojnie urzędowe dzienniki, książki, plakaty i ogłoszenia.
Od 1918 do 2017 roku w pałacu mieściły się instytucje sądowe – sąd okręgowy oraz rejonowy, które następnie przeniesiono do nowej lokalizacji. W dodatkowych budynkach wzniesionych od strony zachodniej, otaczających dziedziniec, obecnie znajdują się mieszkania komunalne. W głównym gmachu pałacu ulokowano I Liceum Ogólnokształcące.
Skwer Zamojskich
W obecnych czasach, teren przed historycznym pałacem Zamoyskich przekształcono w skwer, na którym rosną pojedyncze drzewa. W jego centralnej części, bliżej ulicy Akademickiej, znajduje się od 2005 roku monument przedstawiający Jana Zamoyskiego na koniu, który w prawej dłoni dzierży buławę. W przeszłości, w tym samym miejscu, ustawione było skromniejsze, wykonane z kamienia popiersie tego hetmana, dzieło Jakuba Juszczyka sprzed wojny. Początkowo popiersie to znajdowało się na terenie byłego ZOO, a w latach osiemdziesiątych przeniesiono je przed pałac. Przed wybuchem drugiej wojny światowej rodzina Zamoyskich miała ambitny plan postawienia tutaj okazałego monumentu poświęconego Janowi Zamoyskiemu. Projekt miał realizować Maria Rychterowa, znamienita rzeźbiarka z Warszawy, której życie prawdopodobnie zakończyło się tragicznie w czasie akcji AB, razem z jej ojcem, profesorem z Lwowa. Niestety, wybuch konfliktu uniemożliwił realizację tego zamierzenia.
Muzeum Fortyfikacji i Broni „Arsenał”
Pierwszy arsenał przy pałacu Zamoyskich zbudowano na przełomie XVI wieku, znajdował się on po północnej stronie rezydencji. Jan Zamoyski przechowywał tam zdobycze i trofea z licznych wypraw, upamiętniając swoje osiągnięcia. Z czasem, w pierwszej połowie XVII wieku, powstał nowy arsenał położony na południe od pałacu, w sąsiedztwie ówczesnego bastionu III, co dziś odpowiada rejonowi ulicy Zamkowej na południowo-zachodnim obszarze Starego Miasta.
Obiekt ten doznał uszkodzeń w wyniku pożaru w 1658 roku, a w latach siedemdziesiątych tego samego wieku zastąpiono go budynkiem, który przetrwał do dziś. Pierwotnie arsenał miał jedno piętro jednak w czasie modernizacji twierdzy w pierwszej połowie XIX wieku dodano kolejną kondygnację. Wtedy też nadano mu klasycystyczny wygląd, dodając arkady i schody prowadzące na piętro przy głównym wejściu. Budynek pełnił różnorodne funkcje – był aresztem, magazynem, a także stajniami wojskowymi.
W latach międzywojennych arsenał adaptowano na potrzeby szkolnictwa, a po drugiej wojnie światowej znalazły się w nim warsztaty, w tym stolarnia. Od 1984 roku obiekt służy jako Muzeum Barwy i Oręża „Arsenał”, będące częścią Muzeum Zamojskiego, które w 2015 roku zmieniło nazwę na Muzeum Fortyfikacji i Broni „Arsenał”.